رباط سنگ‌بست بنایی در تلاقی شاهراه نیشابور به مرو
سنگ‌بست در قدیم یکی از منازل بسیار مهم راه ابریشم و محل تلاقی شاهراه نیشابور به مرو از یک سو و قهستان، هرات و ترشیز به مشهد و جرجان از سوی دیگر بود.
رجبعلی لباف‌خانیکی-پژوهشگر باستان‌شناسی: سنگ‌بست در قدیم یکی از منازل بسیار مهم راه ابریشم و محل تلاقی شاهراه نیشابور به مرو از یک سو و قهستان، هرات و ترشیز به مشهد و جرجان از سوی دیگر بود.
به‌عنوان یک منطقه استراتژیک آن‌قدر اهمیت داشت که در عصر غزنویان، ارسلان جاذب، سپهدار توس، در آنجا مقام داشت و گویا بانی کاروانسرای بزرگی از نوع کاخ‌رباط‌ها در آن مکان شد که اینک خرابه‌ها و قطعات آجرهای آن در مجاورت آرامگاهش بر جای مانده است.
بعد از تغییر و تحولات و ویرانی‌ها و جابه‌جایی‌هایی که در سنگ‌بست رخ داد و به دنبال تهاجم وحشیانه مغول‌ها که به ویرانی شهرهای نیشابور، توس، مرو، سمرقند و بخارا منجر شد، شاهراه بزرگ شرق یا راه ابریشم نیز از رونق افتاد، اما رویدادهای دیگری موجب شد که از دوران ایلخانی به بعد راه‌های منتهی به مشهد و به‌خصوص شاهراه مشهد ـ هرات بیش از پیش رونق گیرد و باز سنگ‌بست در مسیر راه مشهد به هرات در امر تجارت، سیاست و زیارت ایفاگر نقش شود.
آن رویدادها عبارت بودند از:
۱- چنگیزخان مشهد را «دارالامان» اعلام کرد و یورش مغول‌ها به شهرهای خراسان باعث پناه‌آوردن آوارگان به مشهد و رونق و گسترش آن شهر شد.
۲- در سال ۶۴۰ ه. ق کمی پس از هجوم مغول‌ها، هرات ویران‌شده به‌عنوان نخستین شهر خراسان بازسازی شد.
۳- حرم مطهر امام رضا (ع) ملجأ و مرجع خیل زائران داغ‌دیده و رنج‌کشیده شهرها و آبادی‌های تحت ستم مغولان و ایلخانان شد.
۴- از اوایل قرن نهم ه. ق در عصر شاهرخ تیموری شهر هرات به‌عنوان پایتخت تیموریان برگزیده شد.
این عوامل موجب شد رفت‌وآمد در آن مسیر افزایش یابد و تأسیسات مرتبط با راه نیز ساخته شوند.
یکی از آن تأسیسات «رباط» یا «کاروانسرای سنگ‌بست» بود که به فاصله کمی از سنگ‌بست کهن در کنار راه ارتباطی مشهد به هرات در اواخر قرن نهم ه. ق ساخته شد. بانی آن کاروانسرا «امیر علیشیر نوائی» وزیر و ندیم فرزانه «سلطان حسین بایقرا» بود.
این بنا یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین کاروانسراهای خراسان محسوب می‌شود. بر اساس روایت «عالم آرای عباسی» شاه عباس صفوی در مسیر سفر جنگی خود به هرات در این کاروانسرا اقامت کرده است. این کاروانسرا که در برخی متون «رباط امیر علیشیر» نامیده شده است، در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار نیز به‌طور اساسی مرمت شده است. رباط سنگ‌بست بنایی به طول ۶۸ و عرض۶۰ متر است که با دیواری بلند با ۹ برج استوانه‌ای تجهیز شده و نمای یک دژ نظامی به خود گرفته است.
ورودی بنا از سمت شرق و از میانه پیشخوانی با دو بازوی پیش‌آمده و ایوانی بلند به درون راه می‌یابد.
بر دو طرف پیشخوان ورودی درگاهی‌ها و ایوانچه‌هایی که به شاه‌نشین فراز ورودی راه داشته وجود دارد. نقشه این رباط به گونه‌ای اجرا شده که بخش شرقی آن به وسعت ۱۴۵۰ مترمربع متشکل از دو سالن مسقف به موازات یکدیگر مالبندها یا طویله‌ها را تشکیل داده‌اند به گونه‌ای که راهرو ورودی پس از عبور از هشتی‌ها، مالبندها را قطع کرده، از میانه آنها به میانسرا منتهی می‌شود. بخش غربی بنا مشتمل بر میانسرا در ابعاد ۲۹ در ۲۵ متر است که ایوان‌ها، غرفه‌ها و حجره‌ها بر آن اشراف دارند. بر پخی هر گوشه صحن یک طاق‌نما ایجاد شده و از میانه آن یک درگاهی به درون اطاقی چند ضلعی گشوده شده است. این کاروانسرا دو ایوان بزرگ در دو سوی شرق و غرب و غرفه‌ها یا ایوانچه‌هایی بر گرد حیاط دارد.
ایوان غربی گویا اشرافی‌تر و خود نیز شاه‌نشینی داشته است به این معنی که در انتهای آن اتاقی چلیپایی یا صلیبی‌شکل وجود داشته که از ساختار زیباتری برخوردار بوده است. وجود محرابی در گوشه جنوب غربی آن اتاق و ساختار متفاوت آن این فرضیه را تقویت می‌کند که احتمالا آن فضا کاربری مسجد داشته است.
مراجعه به آن رباط گویا بسیار زیاد بوده؛ زیرا علاوه بر حجره‌ها و غرفه‌های متعدد در داخل، غرفه‌ها و طاق‌نماهایی در خارج بنا بر دیوارها تعبیه شده و بر قاعده سکوی آنها «اخیه»هایی جهت بستن حیوانات باربر تعبیه شده است.
این رباط در طول زمان توسط کاربران گوناگون مورد استفاده نامناسب و دخل و تصرفات ویرانگر و غیرکارشناسی قرار گرفته و اکنون در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی است. در سال‌های اخیر به همت آن اداره کل مرمت‌های اضطراری در آن صورت گرفته ولی کافی نیست و همچنان بنا آسیب‌پذیر است.
این رباط چنانچه بر اساس موازین علمی و فنی مرمت و ساماندهی شود، به دلیل برخورداری از فضاهای متنوع و متعدد، قابلیت تبدیل به یک هتل یا اقامتگاه عالی بوم‌گردی را دارد.
رباط سنگ‌بست در تاریخ هفدهم مرداد سال ۱۳۸۳ به شماره ۱۱۰۴۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
