ارتقای مناسبات ایران و ارمنستان

سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی در هفته گذشته به ارمنستان، از اهمیت بسزایی برخوردار است. مذاکرات و سفرهایی از این دست اغلب از سوی وزارت خارجه در چارچوب مصوبات و سیاست‌های تعیین‌شده در شورای عالی امنیت ملی صورت می‌گیرد اما سفر شخص دبیر این شورا به سایر کشورها، اصولا حادثه‌ای مهم است که البته ممکن است در چارچوب دعوت همتای ارمنی وی صورت گرفته باشد. کدهای دیپلماتیک و ژئوپلیتیکی‌ای که دبیر شورای عالی امنیت ملی در اظهارات رسمی و منتشرشده عنوان کرد نیز حائز اهمیت است. شهریور و مهرماه سال گذشته، ایران درگیر مسئله احتمال اشغال استان سیونیک ارمنستان در جنوب شد و فرماندهان نظامی ایران با قاطعیت از تغییرناپذیری مرزها حمایت کردند. شمخانی نیز در بدو ورود به ارمنستان یک ‌بار دیگر بر مخالفت ایران با تغییرات ژئوپلیتیک مرزی در منطقه تأکید کرد که مدلول معینی در زبان دیپلماسی ایران دارد.

مرز ایران و ارمنستان یکی از امن‌ترین مرزهای خاکی کشور در بین 15 همسایه است که تقریبا هیچ چالش درونی‌ای در آن تجربه نشده است و جریان ترانزیتی تحت کنترل کامل دو طرف قرار دارد. علاوه بر مسئله مرز، ارمنستان به‌عنوان یک کشور نیز همواره همسایه خوبی برای ایران بوده و تاکنون چالش خاصی بین دو کشور تجربه نشده است.

مرز سیونیک از منظر ورود ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا حائز اهمیت است زیرا حضور ایران در این اتحادیه بدون داشتن مرز زمینی با ارمنستان قابل‌تصور نیست. سیاست گاز در ازای انرژی برق و تکمیل خط سوم ولتاژ قوی بین دو کشور، تکمیل‌کننده شبکه گاز و برق بین چهار کشور روسیه، گرجستان، ارمنستان و ایران خواهد بود. با پیوستن ترکمنستان به این شبکه از طریق سوآپ گازی بین عشق‌آباد و ایروان از خاک ایران، پروژه بی‌نظیری به منصه ظهور خواهد رسید؛ زیرا در این صورت ایران هم از طریق سوآپ بین ترکمنستان و باکو و سپس ترکمنستان با ارمنستان، به بخش کانونی شبکه بزرگ انرژی تبدیل خواهد شد.

از دیگر خطوط پررنگ در اظهارات شمخانی اشاره به «پیوندهای عمیق تمدنی» بین دو کشور بوده که باید از طریق ارتقای سطح دیپلماسی پایه‌ای برای افزایش مناسبات اقتصادی، ترانزیتی و سیاسی شود. ایران و ارمنستان از قدیمی‌ترین تمدن‌های منطقه هستند و هر دو کشور قصد دارند این پیوندها را در زمینه اقتصادی و سیاسی به عاملی معنادار و قابل تقویم به منفعت تبدیل کنند. نسبت روابط ژئوکالچرال بین دو کشور زیرساخت روابط دیپلماتیک نیز هست. کشورهایی که در زمینه ژئوکالچرال تنش و چالش دارند، به سختی قادر به مدیریت منازعات رسانه‌ای، انسانی و فرهنگی‌اند و سرریز این تنش‌ها در ژئوپلیتیک نمود پیدا می‌کند. فقدان این تنش‌ها بین ایران و ارمنستان امتیاز بزرگی برای روابط و جلوگیری از ورود کشورهای متخاصم به دیپلماسی دوستانه است زیرا در این صورت جنس روابط حمایت افکار عمومی را در پشت سر خواهد داشت.

مسیر ترانزیتی شمال-جنوب که این روزها مورد توجه رسانه‌های بین‌المللی است، هند و روسیه را به یکدیگر متصل می‌کند. این کریدور بزرگ در حوزه قفقاز جنوبی فعلا یک گذرگاه محلی دارد که از جمهوری آذربایجان عبور می‌کند. ایران می‌کوشد برای تنوع‌بخشی به مسیرهای این پروژه عظیم و عدم وابستگی یک‌جانبه علاوه بر مسیر ریلی فوق، مسیر زمینی ارمنستان را نیز فعال کند که این مهم مستلزم تأسیس بزرگراه ترانزیتی جدید در مناطق کوهستانی ارمنستان و تونل‌های مخصوص است؛ پروژه‌ای که از ناحیه اتحادیه اروپا نیز حمایت می‌شود و بودجه‌ای برای آن اختصاص داده شده است. از این نظر ساخت تونل «کاجاران» جهت تکمیل مسیر فوق اهمیت ترانزیتی حیاتی دارد. از سوی دیگر، ایران برای مشارکت در ساخت این مسیر که بودجه‌ای بالغ بر دو میلیون یورو دارد، دعوت شده است و مانعی برای حضور شرکت‌های ایرانی نیست.

موضوع دیگری که در صحبت‌های شمخانی نمود پیدا کرده است، این نکته بود که از نظر ایران، هیچ محدودیتی برای گسترش مناسبات وجود ندارد که اشاره به مداخله طرف‌های ثالث برای ایجاد اخلال در روابط دارد. این رویکرد نیز فصل جدیدی در سابقه روابط دو کشور باز می‌کند و نگرانی از مسئله تحریم و مداخلات مشابه دیگر را رفع می‌کند. در جمع‌بندی کلی باید گفت دو کشور همسایگان خوبی برای یکدیگر هستند و عامل درونی خاصی در ایران و ارمنستان برای تداوم و گسترش مناسبات نیست. حتی در سطح رسانه‌ای نیز هیچ چالش و معضل خاصی در رسانه‌های دو طرف علیه یکدیگر دیده نمی‌شود.