برای کاهش آمار تلفات در بلایای طبیعی چه باید کرد؟

محمدرضا حیدری، پژوهشگر حوزه محیط زیست و توسعه پایدار  دانشگاه میشیگان: روزانه بلایای طبیعی گوناگونی از‌جمله سیل، زلزله، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، رانش زمین و... در گوشه و کنار  کره زمین در حال رخداد است که البته در چند دهه اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی (گرم‌ترشدن کره زمین)، دستکاری‌های بشر، تغییر الگوی زندگی شهروندان و مدیریت ناصحیح بیشتر از همیشه اتفاق افتاده است و کماکان زندگی میلیون‌ها نفر در سرتاسر جهان را تهدید می‌کند. اما سؤال کلیدی آن است که آیا می‌توان با اعمال یک مدیریت صحیح و پویا این تلفات جانی و مالی را به حداقل ممکن رساند؟ و اگر جواب به این سؤال بله است، چگونه می‌توان به این مهم دست یافت؟ این نوشته کوششی است برای پاسخ‌دادن به این دو پرسش کلیدی به زبانی ساده و با نگاهی علمی. در ادامه به‌طور مشخص از سیلاب ناگهانی (یکی از پرخطرترین انواع سیلاب) برای تشریح چگونگی مدیریت صحیح در برابر بلایای طبیعی استفاده شده است.

سیلاب‌ها را می‌توان به طرق مختلف به انواع گوناگونی دسته‌بندی کرد؛ اما به طور کلی آنها به چهار دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند: سیلاب‌های رودخانه‌ای 

(River Floods)، سیلاب‌های ساحلی (Coastal Floods)، سیلاب‌های درون‌منطقه‌ای (Inland Floods) و سیلاب‌های ناگهانی (Flash Floods). سیلاب‌های رودخانه‌ای عمدتا ناشی از بارندگی‌های شدید یا طولانی، توفان‌های ممتد یا حتی هم‌زمانی آب‌شدن برف‌های زمستانی با بارش باران است. شاید همان چیزی که بیشتر در قصه‌های نسل گذشته‌مان از سیل شنیده‌ایم یا در خاطر داریم بیشتر همین سیلاب‌های رودخانه‌ای هستند؛ هرچند ممکن است کسانی که در خراسان زندگی می‌کنند، سیلاب‌های متفاوتی را نسبت به خوزستانی‌ها، مازندرانی‌ها یا مردمان دیگر نقاط کشور تجربه کنند. در کنار سیلاب‌های رودخانه‌ای، سیلاب‌های ساحلی هم نقش پررنگی در تخریب مناطق مسکونی و البته محیط زیست داشته‌اند. این نوع از سیلاب‌ها عمدتا همراه با آب‌گرفتگی خط ساحل و ناشی از عواملی چون جزر و مدهای شدید و وزش بادهای سهمگین از دریا به ساحل است. سیلاب‌های درون‌منطقه‌ای نوع دیگری از سیلاب‌ها هستند که بیشتر مرتبط با انباشت بارندگی یا توفان‌های شدیدی است که منتهی به آب‌گرفتگی و سیل در مناطق کوهستانی، روستایی و شهری می‌شود. بااین‌حال، سیلاب‌های ناگهانی را شاید بتوان خطرناک‌ترین نوع سیلاب‌ها دانست. این سیلاب‌ها در زمانی کمتر از چند ساعت و حتی تا چند دقیقه رخ داده و می‌توانند حجم زیادی از آب را به مناطق پایین‌دست منتقل کنند. امکان وقوع سیلاب ناگهانی در بازه‌ای کوتاه وجود دارد در حالی که ممکن است الزاما هیچ‌گونه علائم مشخصی از بارندگی در منطقه وجود نداشته باشد. بارش‌های سهمگین در بالادست یا اتفاقاتی همچون شکست سدها نیز از‌جمله این رخدادهای سریع هستند که می‌تواند میلیون‌ها مترمکعب آب را در کسری از ساعت به شهرها و مناطق مسکونی و صنعتی روانه کند و گریبانگیر هزاران و شاید صدها هزار نفر شود. سرعت بالای آب، به‌خصوص در سیلاب‌های ناگهانی، خسارات جبران‌ناپذیری را پدید می‌آورد. قدرت فوق‌العاده سیلاب در حمل تکه‌های عظیمی همچون تنه درختان باورنکردنی است. میزان نیروی سیلابی با سرعت حدود ۱۵ کیلومتر بر ساعت معادل نیروی توفانی با سرعت بیش از ۴۵۰ کیلومتر بر ساعت تخمین زده شده است. لذا عنصر غافلگیری در این‌گونه از سیلاب‌ها به همراه نیروی ویرانگر آب و دستکاری‌های بشری از‌جمله ساخت‌وساز‌های متعدد در بستر و حریم رودخانه‌ها و همچنین کاهش یا ازبین‌رفتن پوشش‌های گیاهی نیز می‌توانند بر میزان تخریب بیفزایند. اما نکته مهم و شاید امیدوارکننده آن است که با همه این احوالات و نگرانی‌ها باز هم می‌توان در صورت مدیریت صحیح و یکپارچه از میزان خسارات بلایای طبیعی چون سیل تا حدود قابل توجهی کم کرد. برنامه اقدامات اضطراری یا Emergency Action Plan) EAP) یکی از همین راهکارهای پایه‌ای و اساسی برای کنترل و کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی از‌جمله سیلاب به‌خصوص در مناطق شهری و مسکونی است که در کشورهای توسعه‌یافته مورد استفاده جدی دولت‌ها قرار گرفته است. 

طبق گزارشات و مطالعات علمی صورت‌پذیرفته، تعداد وقوع سیلاب‌های ناگهانی روز به روز افزایش یافته و در چند دهه آتی بیش از ۲۰۰ درصد رشد خواهد داشت. این بدان معناست که زندگی بیش از 1.3 میلیارد نفر در جهان می‌تواند تحت تأثیرات این‌گونه سیلاب‌ها قرار گیرد. عمده این رخدادها ناشی از گرم‌شدن کره زمین و تغییر در الگوهای بارشی است که دولت‌ها می‌توانند با اعمال سیاست‌های اصلاحی در بخش صنعت و انرژی از میزان افزایش هرچه بیشتر گرمایش زمین جلوگیری کنند. کشور ما هم که در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده است، از این تغییرات مستثنا نخواهد بود و پیش‌نمایی می‌شود میزان این نوع سیلاب‌ها بیشتر از همیشه باشد. از آغاز هزاره سوم میلادی سیلاب‌های گوناگونی ساکنان شهرها و روستاهای ایران را تهدید کرده و خسارات فراوانی را از خود به جای گذاشته است. از سیل سال ۱۳۸۰ در شمال ایران که دبی حدودا ۳۰۰۰ مترمکعب در ثانیه‌ای‌اش زندگی بیش از 27 هزار نفر از هم‌وطنانمان را مورد تهدید جدی قرار داد و به روایتی جان بیش از ۲۴۷ نفر را گرفت تا سیلاب‌های چند سال اخیر از‌جمله سیل مرداد ۱۳۹۶ در منطقه شمال غرب ایران که جان ۴۲ نفر را گرفت و همین سیلاب‌های چند‌ماهه اخیر در استان‌های مختلف جنوبی و شرقی همگی نشان از اهمیت پرداختن به مسئله سیلاب دارد. یکی از راه‌های آمادگی برای مواجهه با سیلاب‌ها، چه از نوع ناگهانی که معمولا غیر قابل پیش‌بینی هستند و چه دیگر انواع سیلاب‌ها که معمولا توسط سازمان‌های هواشناسی اطلاع‌رسانی می‌شوند، تهیه برنامه اقدامات اضطراری (EAP) است که به اندازه کافی به آن توجه فراگیر نشده است. برنامه اقدامات اضطراری همان‌گونه که از اسمش پیداست به مجموعه‌ای از دستورالعمل‌هایی ساده و قابل فهم برای عموم جامعه و دستگاه‌های دولتی ذی‌ربط گفته می‌شود که در شرایط بحران و اضطرار می‌تواند از خسارات مالی و جانی به مقدار قابل توجه کم کند. به‌طور خلاصه در این نوع از برنامه‌ها نیز ریسک‌ها و خطرات احتمالی و شرایط اضطراری در منطقه‌ای که خطر سیلاب در آن وجود دارد، مورد بررسی قرار گرفته و مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ را برای مناطق مسکونی، ساختمان‌های اداری و مراکز تجاری و تفریحی به اطلاع عموم می‌رساند که می‌بایستی در شرایط بحران عملیاتی شوند. هدف نهایی این برنامه ارائه یک‌سری توصیه‌های ایمنی برای افرادی است که در مناطق مستعد سیلاب مشغول زندگی، کار یا تحصیل هستند. به‌طور خلاصه نحوه تهیه برنامه اقدامات اضطراری به این گونه است که در مرحله ابتدایی نیز مطالعات تخصصی در حوزه مورد نظر انجام می‌گیرد تا میزان ریسک (Risk Assessment) و مناطق درگیر در سیلاب (Inundated Maps) مشخص شوند. سپس بنا بر نیازهای منطقه مورد مطالعه، انواع توصیه‌های مدون و هماهنگ برای ساختمان‌های مسکونی، اداری، تجاری، آموزشی و... تهیه می‌شود؛ به گونه‌ای که وظایف افراد، نقشه‌های فرار و نحوه عکس‌العمل افراد محصور در سیلاب به همراه جزئیات در آن مشخص می‌شوند. برای مثال فرض کنیم رودخانه‌ای در میان مناطق مسکونی یا صنعتی در جریان است که به دلایل مختلف از‌جمله کاهش آب رودخانه و توسعه نامتوازن شهری نیز ساخت‌وساز‌ها به حریم همیشگی رودخانه ورود پیدا کرده‌اند. توجه داشته باشیم که این کاهش آب یا حتی خشک‌شدن رودخانه فرضی ما دلیلی بر نبود خطر سیل نیست. برخی از سیلاب‌ها در دوره‌های بازگشتی چندین‌و‌چند‌ساله رخ می‌دهند؛ بدان معنی که ممکن است برای چندین سال یا حتی چندین دهه هیچ‌گونه سیلابی رخ ندهد اما خطر وقوع سیلابی با دوره بازگشتی طولانی‌تر کماکان وجود دارد. پس اولین قدم برای تهیه برنامه اقدامات اضطراری مطالعه علمی منطقه مورد نظر است. در این گام تخمینی از میزان سیلاب (مثلا ارتفاع و سرعت آب) و مناطق احتمالی که دچار سیل‌گرفتگی خواهند شد، مشخص می‌شود. مناطق سیلابی بسته به میزان ارتفاع و سرعت سیلاب می‌توانند به مناطق کم‌خطر یا پرخطر تقسیم‌بندی شوند. متناسب با این دسته‌بندی ساختمان‌های مسکونی و اداری، مراکز تجاری و تفریحی، مدارس و دانشگاه‌ها و مراکز مذهبی و مهم نیز مشخص و دسته‌بندی می‌شوند. بافت جمعیتی، نقشه ترافیکی و راه‌های فرار از سیلاب در نقشه‌های شهری مشخص می‌شوند. وظایف و مسئولیت‌ها نیز در سطوح مختلف ملی، استانی و محلی به‌طور واضح همراه با آدرس، تلفن و نحوه و ترتیب ارتباط‌گیری بین سطوح مختلف به روشنی بیان می‌شود. در ساختمان‌های مسکونی متناسب با شرایط مورد مطالعه راهکارهایی بیان می‌شود از‌جمله نقشه فرار به مناطق امن. در ساختمان‌های اداری کارگروه بحران، وظایف افراد مسئول و نحوه شکل‌گیری و برقراری تماس جهت هماهنگی‌ها و راهنمایی کارمندان و ارباب‌رجوع نیز مشخص می‌شوند. همچنین دستورالعمل‌های مشخصی برای مراکز تجاری، تفریحی و زیارتی نیز تهیه می‌شود. بنابراین نهایتا در منطقه مورد نظر مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های هماهنگ برای شرایط بحرانی سیلاب در سطوح مختلف و برای اقشار گوناگون درگیر در سیلاب تهیه و توزیع می‌شود. نکته مهمی که باید به آن توجه کرد، آن است که -‌در دیگر کشورها مانند هند‌- کم نبوده‌اند مواردی که با وجود دستورالعمل‌هایی همچون برنامه اقدامات اضطراری در مواقع سیلاب و بحرانی کماکان میزان خسارات وارده بالا بوده است که بررسی‌ها در اکثر موارد نشان از عدم هماهنگی بخش‌های مختلف مورد اشاره در برنامه اقدامات اضطراری داسته است که خود اهمیت آموزش، اطلاع‌رسانی و تمرین را نمایان می‌کند. یک برنامه اقدامات اضطراری زمانی می‌تواند راهگشا باشد که همچون مانور‌های آمادگی در برابر زلزله بارها و بارها و در بازه‌های زمانی مشخص مورد بازنگری و پیاده‌سازی قرار گیرد. به عنوان مثال جلسات سالانه در سطوح حاکمیت شهری برای تمرین و حفظ آمادگی جهت اقدام در شرایط بحران الزامی است. همان‌گونه که تمرین برنامه اقدامات اضطراری در سطوح اداری و حتی منازل مسکونی نیز می‌بایستی در زمان‌های متفاوتی انجام گیرد. آموزش همگانی و آشناکردن عموم مردم به‌خصوص آنهایی که در مناطق پرخطر زندگی، کار یا تحصیل می‌کنند اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. مجموعه این آموزش‌ها، اطلاع‌رسانی‌ها و تمرین‌ها می‌تواند نهایتا منجر به آمادگی بیشتر افراد و دستگاه‌های اجرائی ذی‌ربط در برابر سیلاب شده و در نتیجه کاهش خسارات مالی و جانی را به ارمغان آورد. تهیه برنامه اقدامات اضطراری یکی از به‌روزترین مجموعه اقداماتی است که در کشورهای توسعه‌یافته سالانه جان و مال هزاران نفر را در برابر بلایای طبیعی همچون سیل حفظ می‌کند. همان‌گونه که در ابتدا به آن اشاره شد برای بسیاری از بلایای طبیعی دیگر همچون زلزله، داشتن چنین دستورالعمل‌های مدونی می‌تواند تا مقدار زیادی خسارات احتمالی آتی ناشی از آنها را در کشور تا حد درخور توجهی کاهش دهد.