ابرمضمونی به نام فقر

نوشتن از فقر و نداری، کار ساده‌ای نیست. اهالی رسانه با مردم زندگی می‌کنند و با پوست و گوشت و استخوان، درد مردم را لمس می‌کنند، اما انعکاس آن می‌تواند معنایی فراتر داشته باشد. مسئولین انتظار دارند، اهل قلم شرایط را درک کنند و آبروی کشور و انقلاب را نبرند. آنها بر این باورند که وضع مردم نسبت به گذشته، بهبود نسبی یافته و خانواده امروزی به نسبت قبل از انقلاب، شرایط بهتری را تجربه می‌کند. انتظارشان از رسانه‌ها هم این است که اهمیت مقاومت در برابر زورگوها را برای مردم یادآور شوند و برخی کمبودها و کاستی‌ها را در برابر بزرگی ایستادگی یک ملت در مصاف با دنیای غرب، ناچیز و قابل تحمل تبلیغ کنند. در این طرف ماجرا، مردم هستند که از رسانه‌ها انتظار دارند مشکلات روزافزون و سختی معیشت‌شان را انعکاس دهند. آنها وقتی شبکه‌های تلویزیون دولتی را می‌بینند که دستوری و بخش‌نامه‌ای، همه چیز را گل و بلبل نشان می‌دهند و اهتمامی به مصائبشان ندارند، به شبکه‌های ماهواره‌ای رو می‌آورند که با اغراض مشخص، از کاه کوه می‌سازند و شرایط را از آنچه هست، بسیار بدتر نشان می‌دهند.

برای رسانه‌های مستقل داخلی که میل دارند نقش حرفه‌ای خود را ایفا کنند، شرایط سخت است. دیدن درد و آلام خانواده‌ها در این شرایط اسفناک اقتصادی، مشاهده وضع برخی مدیران و مسئولان که رفاه خوب و مثال‌زدنی برای خانواده خود فراهم کرده‌اند، شکاف که نه گسل طبقاتی دهشتناک و مانور تجمل آقازاده‌ها و بچه‌پولدارهایی که حرص جوانان تحصیل‌کرده بی‌کار و ناامید را درمی‌آورند، رسانه‌ها را متوجه مسئولیت اجتماعی‌شان کرده و ترغیب می‌کند که نقش درستشان را ایفا کنند. برخی گزارش‌های رسانه‌ای بازنمایی فقر مثل «گورخوابی» یا «اجاره پشت‌بام»، در واقع تلنگری به مسئولان است که به خود آیند و برای بهبود اوضاع کاری کنند. البته که فاصله میان ترسیم سیاهی، تلخی و ناامیدی با ادای مسئولیت اجتماعی، باریک است؛ بستگی به آن دارد که رسانه را صاحب حق برای انعکاس آلام مردم بدانیم یا اینکه با عینک بدبینی، انگ بزنیم و همه را از منظر تضعیف سیستم بنگریم و صاحبان قلم را به یک چوب برانیم. محتوای رسانه‌ای می‌تواند نوعی از خیر و منفعت اجتماعی باشد. مسئولیت اجتماعی اهل رسانه، در زمانه‌ای که اطلاعات به عنوان منبع و منشأ قدرت شناخته می‌شود، ناگزیر آنها را در برابر مراجع قدرت قرار می‌دهد و فعالیت رسانه‌ای را به سیاست و قدرت پیوند می‌زند. اگرچه تنش با قدرت جزئی از ماهیت رسانه حرفه‌ای است، اما ارائه تصویر عینی و بدون تحریف از وضع مردم، مسئولیت اجتماعی و اخلاقی اهل قلم است. در جوامع توسعه‌یافته با پذیرش نقش رسانه به عنوان دیده‌بان قدرت، گام اساسی در کنترل فساد و تحقق نظارت عمومی بر مسئولان برداشته‌اند.

مسئله بازنمایی فقر در رسانه، زمانی اثربخشی بیشتری دارد که در کنار آن، موانع و مشکلات مربوط به رفع فقر نیز از زبان کارشناسان بیان شود. روشی که رسانه‌های حامی دولت در کمرنگ نشان‌دادن مشکلات معیشتی جامعه در پیش گرفته‌اند، حاصلی ندارد و صرفا آنها را در معرض اتهام پروپاگاندا قرار می‌دهد و به گریز مخاطب می‌انجامد. مواجهه با واقعیت در بازنمایی فقر و روراست‌بودن با مخاطب، نتیجه بهتری دارد. ضمن اینکه باید توجه داشت، مخاطب امروز، به جهت تعدد و تنوع کانال‌های دریافت محتوا، زبده شده و به راحتی تحت تأثیر محتوای سفارشی قرار نمی‌گیرد. استفاده از افراد انبوه مزدبگیر در فضای مجازی هم کاملا اثر عکس می‌گذارد و فضای افکارعمومی را به سمت محتواهای برانداز بیرونی سوق می‌دهد. اخیرا جریانی در رسانه‌های حامی دولت دیده شده که خط کتمان فقر و متهم‌کردن مردم به ریاکاری و فقیرنمایی را پیش می‌برند. تأثیر چنین محتواهایی از قبل مشخص است؛ اقشار ضعیف و بیچاره‌ای را که دخل و خرجشان نمی‌خواند و با واقعی‌شدن قیمت‌ها، شرایط سخت‌تر از گذشته را تجربه می‌کنند، از موضع مخالف به موضع معاند می‌کشاند و اعتبار آن رسانه را هم نزدشان زائل می‌کند.

در دنیای به شدت رسانه‌ای‌شده امروز، صداقت، درستی و روراستی با مخاطب، باطل‌السحر هرگونه فضاسازی، دستکاری در محتوا، اغواگری و فریب مخاطب است. فقر فقط آن نیست که فرد نتواند شکم خود و خانواده‌اش را سیر کند، امروز فقر یعنی توقعی در مردم ایجاد کردیم و ناتوان از ادای آن هستیم. اگر قصوری هست بپذیریم و اگر نیست، واقعیت را صادقانه با مخاطب در میان بگذاریم. بازنمایی درست فقر در رسانه‌ها، هنری است که می‌تواند اهرمی برای سرعت‌بخشیدن به بهبود اقتصادی کشور باشد.