راهبرد جهان در برابر تک‌صدایی و رادیکالیسم!

حمید نظری*: هدف سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) تقویت صلح، امنیت و توسعه پایدار با تکیه بر همکاری‌های بین‌المللی است. مفهوم توسعه پایدار که برای نخستین‌بار در سال 1713 در حفاظت و نگاهداشت جنگل‌ها و منابع چوبی استفاده شد، کمی دیرتر در پایان همان سده، از منظر اجتماعی در بررسی مخاطرات برآمده از رشد افسارگسیخته جمعیت به‌ کار گرفته شد. برخلاف بیش از دو سده پیشینه، مفهوم «پایداری» تنها در نیمه دوم قرن بیستم وارد گفتمان عمومی و جنبش‌های اجتماعی آن هم در پیوند با مسائل و مشکلات روزافزون محیط‌زیستی در روزگار بازسازی و آرایش نوین فناوری‌-صنعتی ناشی از جنگ سرد شد. آنچه سرانجام، به آرامی ولی در شتابی کُند برآمده از دهه‌ها اعتراض عمومی و لابی‌گری سیاسی در چارچوب «ایده توسعه پایدار» با به رسمیت شناخته‌شدن و قرار‌گرفتن در دستور کار سند جهانی توسعه پایدار 2030 سازمان ملل متحد به بار نشست.

در ابتدا جنبش‌های زیست‌محیطی به‌عنوان پاسخی به بهره‌برداری و تخریب فزاینده محیط زیست در غرب صنعتی که با رشد بالای اقتصادی همراه بودند، پدیدار شد. تثبیت پایداری زیست‌محیطی در جریان اصلی گفتمان عمومی یکی از مهم‌ترین نتایج این جنبش بود. بعدها، با آشکار‌شدن پیامدهای توسعه انسانی، بحث‌های زیست‌محیطی پیرامون مفهوم ظرفیت و مرزهای تاب‌آوری اکولوژیک زمین شکل گرفت. چنین مرزهایی به محدودیت‌های بحرانی اندازه جمعیت، آلودگی‌ها و مصرفی که یک سامانه اکولوژیکی می‌تواند از آن پشتیبانی کند، می‌پردازد. فراتر‌رفتن از چنین محدودیت‌هایی نه‌تنها به استفاده بیش از اندازه از منابع، بلکه به فروپاشی نهایی اکوسیستم منجر می‌شود. بر این پایه، مفهوم حفاظت از محیط زیست فراتر از واژه «حفاظت» گسترش یافته و اهدافی مانند کاهش کربن و رشد صفر یا رکود اقتصاد جهانی را در بر گرفت که در مدت دو دهه در میان مفاد پیمان جهانی آب‌وهوایی کیوتو در 1997، توافق‌نامه تغییر اقلیم و آب‌وهوای پاریس در 2015 و سرانجام در کنفرانس آب‌وهوایی گلاسکو در 2021 به بالندگی و اوج خود رسید.

مفهوم محدودیت‌ها و مرزهای سیاره‌ای در پایداری و تاب‌آوری نمونه‌ای نوین از این موضوع است. پایداری در اینجا به‌عنوان توانایی ماندن در مرز محدودیت‌های ناگزیر در زمین به‌عنوان تنها زیستگاه شناخته‌شده انسان، از اقلیم، مخاطرات طبیعی، آب شیرین، ازن استراتوسفر، تنوع زیست‌کره، جریان‌های بیوشیمیایی و... تعریف می‌شود و بسیاری از پژوهش‌های اخیر در این زمینه بر درک پیامدهای بیش از حد و اقدامات انجام‌شده هم‌ساز با آن متمرکز شده است.

با این حال، نگاه محیط‌‌محور به پایداری نیز مورد انتقاد قرار می‌گیرد؛ زیرا تمرکز به نسبت انحصاری بر محیط‌ زیست به‌ طور ناخواسته مسائل زیست‌محیطی را در تضاد مستقیم با اولویت‌های دیگر، مانند توسعه اقتصادی یا اجتماعی قرار می‌دهد که می‌تواند نگرانی انکارناشدنی و چیره بر بیشتر اقتصادهای در حال توسعه باشد. حفاظت، یکی از بزرگ‌ترین نقاط ضعف یک مدل پایداری محیط‌زیست‌محور به‌ شمار می‌رود که با گذشت زمان، تعارض در آن رخ می‌نماید، جایی که توسعه و رفاه اقتصادی در تقابل با محیط ‌زیست قرار می‌گیرد! از این نگاه، بیراه نیست اگر برخی از قوانین بین‌المللی محیط ‌زیست را تا حدی در برابر پیشرفت اجتماعی-اقتصادی به‌ویژه برای کشورهای در حال توسعه ارزیابی کرد.

تلاش‌های بعدی برای اصلاح مفهوم توسعه پایدار با ادغام سایر حوزه‌ها، عمدتا توسعه اجتماعی و اقتصادی، بر مدل تعارض غلبه کرد. درحالی‌که برخی رویکردها در درجه اول بر مسائل اجتماعی یا رابطه بین جامعه و محیط زیست متمرکز شده است، دیگران بر روابط بین مسائل اقتصادی و زیست‌محیطی تأکید می‌کنند. با گذشت زمان، این دیدگاه‌ها با تمرکز در پیرامون آنچه بر وابستگی متقابل بین نگرانی‌های محیطی، اجتماعی و اقتصادی تأکید داشت، توسعه یافت که با پیچیدگی و درهم‌تنیدگی مفهوم پایداری با ده‌ها نشانگر محیطی، اقلیمی، جمعیتی، سیاسی و فرهنگی و... نشان‌دهنده ویژگی‌های بافتی و فرهنگی منحصربه‌فردی است که نگرانی‌ها و نیازهای مناطق، شهرها، سازمان‌ها و زندگی افراد را شکل می‌دهد.

درحالی‌که بدیهی به نظر می‌رسد که بهترین راه برای دستیابی به اهداف پایداری از به هم آمیختن این ابعاد پیچیده پایداری است که هم‌پوشانی دارند؛ ولی حتی برخلاف رویکرد فعلی در به‌کارگیری یک ابتکار راهبردی فراگیر مانند اهداف توسعه هزاره، به‌ طور نگران‌کننده‌ای همچنان، بیشتر موضوعات دانشگاهی درمورد مفهوم پایداری و تاب‌آوری ناهمگون و پراکنده باقی مانده است. مدل‌های ضمنی پایداری به‌ گونه‌ای درخور‌توجه از نظر دامنه، تمرکز، کاربرد و نتایج در سه خوشه نخست «فقر، گرسنگی و سلامت» که با پروژه‌های اجتماعی، هنجاری، ایدئولوژیک و آرمانی مشخص می‌شود. خوشه دوم به‌شدت سیاسی است و نابرابری و بی‌عدالتی مربوط به گروه‌های اجتماعی مانند جنسیت، جوانان و معلولان بر آن حاکم است. این بخش نیازمند و وابسته به راه‌حل‌های سیاسی و اقتصادی کاربردی است. در دسته یا خوشه سوم، کرسی‌ها بر راه‌حل‌های فناورانه برای پایداری زیست‌محیطی و مقابله با چالش‌های طبیعی آشکارا از منطق قطره‌‌چکانی نسبت به مزایا و برخورداری اجتماعی ناشی از آن پیروی می‌کند.

برنامه کرسی یونسکو مطابق با قطع‌نامه کنفرانس عمومی یونسکو که در بیست‌وششمین جلسه (1991) در سال 1992 تصویب کرد، در سال 1992 تأسیس شد. این برنامه یونسکو به‌عنوان ابزاری اصلی برای افزایش ظرفیت‌های آموزش عالی و مؤسسات تحقیقاتی از طریق یک سیستم یکپارچه فعالیت‌های پژوهشی، آموزشی، اطلاعاتی و اسنادی مربوط به زمینه‌های مختلف عمل می‌کند. کرسی‌های یونسکو در همکاری بین اندیشمندان و پژوهشگران سطح بالای بین‌المللی در ایجاد ظرفیت‌های آموزش عالی و مراکز پژوهشی از راه تبادل و اشتراک دانش، در فضای همبستگی بین‌المللی برای توسعه و ارتقای همکاری‌های بین‌المللی دو و سه‌جانبه میان کشورهای توسعه‌یافته بیشتر برخوردار و کشورهای کمتر برخوردار و در حال توسعه به‌عنوان یک راهبرد و سازوکار بنیادین در ایجاد برابری و عدالت اجتماعی در مسیر توسعه پایدار تعریف شده است.

برنامه کرسی‌ها و شبکه دانشگاهی یونسکو با اجرای پروژه‌های مشترک بین‌المللی دانش‌بنیان راه‌های نوینی را در مسیر پیوستن به یونسکو و کمک به اجرای برنامه و موفقیت اهداف «توسعه هزاره» در پیش‌روی جامعه آموزش عالی و پژوهشی می‌گشاید. کرسی‌های یونسکو یکی از سازوکارهای عملیاتی در راستای ظرفیت‌سازی ممتاز در انتقال، گردآوری و بومی‌سازی دانش به همراه روحیه همبستگی شبکه‌ای از واحدهای دانشگاهی و پژوهشی کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه است که در چارچوب همکاری و مشارکت هدفمند و راهبردی سازمان‌های دولتی و غیردولتی و دیگر سازمان‌ها، بنیادها و جوامع در زمینه آموزش عالی تعریف می‌شوند.

کرسی‌های یونسکو بر‌اساس اصول «همکاری بین‌دانشگاهی، شبکه بین‌المللی و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی» طیف گسترده‌ای از رشته‌ها و موضوعات را پوشش می‌دهند. انعطاف، پویایی و چابکی در ساختاری شبکه‌محور مبتنی بر خرد جمعی بین‌المللی از ویژگی‌های کرسی‌های یونسکو در به‌کارگیری چرخه هوشمند برنامه‌های آموزشی و پژوهشی میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای است. تا به امروز بیش از 700 کرسی و شبکه بین‌دانشگاهی در 128 کشور جهان از‌جمله ایران از پنج قاره فعال هستند. عملکرد دوسویه کرسی‌های یونسکو و شبکه‌های همزاد به‌عنوان «اتاق فکر» و «پل» بین جامعه دانشگاهی، جامعه مدنی، جوامع محلی و پژوهش و سیاست‌گذاری؛ همسوسازی کرسی‌های جدید یونسکو و شبکه‌های همزاد به‌عنوان راهبرد میان‌مدت یونسکو؛ تقویت همکاری‌های شمال-جنوب، جنوب-جنوب و شمال-جنوب-جنوب، ایجاد قطب‌های خلاقیت و نوآوری در سطح منطقه‌ای یا زیرمنطقه‌ای برای برخورد با چالش‌های پیش‌رو در مسیر توسعه، تقویت پویایی شبکه‌ها و هسته‌های مشارکت در پژوهش و فناوری، ترویج بیشتر شبکه‌های موضوعی کرسی‌های یونسکو، افزایش اشتراک دانش و افزایش افق دید برنامه، ازجمله جهت‌گیری‌های راهبردی نوین در برنامه شبکه آموزشی-پژوهشی همزاد در مسیر توسعه پایدار دانش‌بنیان و افزایش تاب‌آوری اجتماعی‌-اقتصادی در مقیاس ملی و منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در پاسخ به چالش‌های طبیعی و ژئوپلیتیکی انسان‌زاد به‌ شمار می‌رود.

اگرچه گفتنی است به سبب راه‌اندازی برخی از کرسی‌های یونسکو قبل از تدوین اسناد توسعه‌ای سازمان ملل مانند سند توسعه 2030 یا نبود همسانی حوزه‌های تخصصی آنها با موضوع «پایداری» از یک سو و نبود درک متقابل و ادبیات مشترک از مفاهیمی مانند نوآوری، اشتراک منافع عمومی، خرد جمعی و برابری در دسترسی به امکانات و شفافیت ساختاری، همچنان این تردید باقی‌ است که کرسی‌های یونسکو به‌عنوان شبکه دانشگاهی همزاد موسوم به دانشگاه‌های نسل پنجم تا چه میزان در پاسخ‌گویی به دستور کار سازمان ملل متحد در بحث «پایداری و تاب‌آوری» می‌توانند موفق باشند!

تا به امروز شیوه‌نامه و دستور ارائه‌شده در سند توسعه هزاره سازمان ملل متحد قانع‌کننده‌ترین درخواست برای تدوین یک پاسخ جامع به توسعه پایدار است. هماهنگی مؤثر مشارکت بدون مرز تضمین‌کننده موفقیت و کارایی کرسی و شبکه همزاد و در نهایت تأثیرگذاری آن در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی است. ازاین‌رو در رسیدن به این مهم، بیراه نیست اگر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به‌ طور کلی و کرسی‌های یونسکو به‌ طور خاص، در چارچوب شبکه همزاد از همکاری‌های علمی غیرتجاری، چشم در راه دریافت کمک‌‌های مالی، سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در مقیاس ملی و بین‌المللی داشته باشند.

* رئیس کرسی یونسکو در مخاطرات زمین‌شناختی ساحلی