نحوه مواجهه با میراث ناصر کاتوزیان

یازدهم شهریور، هفتمین سالگرد درگذشت دکتر امیرناصر کاتوزیان، حقوق‌دان فرهیخته، نویسنده اولین پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و استاد ممتاز دانشگاه تهران بود. به‌ طور طبیعی استادان حقوق را دانشجویان می‌شناسند؛ اما کمتر پیش می‌آید فردی که در رشته تخصصی خود فعالیت علمی دارد، مورد شناخت عموم مردم هم قرار گیرد. او که دوران تحصیل را در دبیرستان علمیه تهران می‌گذرانید، در سال 1328 شاگرد اول رشته ادبی تمام دبیرستان‌های کشور شده و نشان درجه دو فرهنگ را دریافت کرد. در دوران دانشجویی نیز درخشید؛ برای نمونه پس از گذراندن درس «اصول فقه» با دکتر محمود شهابی (استاد سرشناس دانشکده معقول و منقول) و گرفتن نمره 20 از این درس، در شورای دانشکده حقوق مطرح می‌شود که برگه امتحانی ایشان را برای مراجع حوزه علمیه قم ارسال کنند تا ملاحظه کنند برخی دانشجویان چگونه به دقایق فقه و اصول تسلط دارند. استاد به‌ دلیل روحیه آزادی‌خواهانه و حمایت از دولت مصدق، در سال 1332 از حضور در جلسه رسمی با حضور پادشاه برای دریافت مدال درجه یک فرهنگ به ‌دلیل کسب رتبه اول دانش‌آموختگان حقوق امتناع کرد و در نتیجه از بورس خارج از کشور محروم می‌شوند.

در نکوداشت استاد یادنامه‌های متعددی منتشر شده است از جمله: «زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر ناصر کاتوزیان» توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، «بر منهج عدل؛ مقالات اهداشده به استاد ناصر کاتوزیان» به سعی حسن جعفری‌تبار، «یاد استاد؛ در رثای استاد امیرناصر کاتوزیان» به اهتمام تهمورث بشیریه و چند کتاب دیگر؛ اما مهم‌ترین کتاب برای شناخت ایشان، زندگی‌نامه خودنوشت با عنوان «از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود؟» است که علاوه بر شرح زندگی علمی، شغلی و اجتماعی خویش، فرازهایی مهم از تاریخ معاصر را هم روایت کرده است. در سال 1356 که استاد کاتوزیان مدیریت گروه حقوق خصوصی و اسلامی را بر‌عهده داشتند، فردی به نام دکتر عبدالعظیم ولیان (از رجال عصر پهلوی) با ابلاغ رئیس هیئت امنا و رئیس دانشگاه تهران به گروه برای عضویت در هیئت علمی و تدریس تحمیل می‌شود، اما با نظر کاتوزیان و همراهی دیگر اعضای گروه و مقاوت در برابر این تصمیم غیرقانونی، موضوع در نهایت منتفی می‌شود. در کوران انقلاب اسلامی نیز با پیشنهاد مرحوم حسن حبیبی همراه تعدادی دیگر از حقوق‌دانان مأمور تهیه پیش‌نویس قانون اساسی می‌شود که با حضور فعال در جلسات و نگارش متن نهایی، به نقش‌آفرینی می‌پردازد؛ اما سرنوشت حوادث به‌ گونه‌ای درگیری رقم می‌خورد و در نهایت پیش‌نویس کنار گذاشته می‌شود. بااین‌حال سایه‌ای از روح آن پیش‌نویس همچنان در متن قانون اساسی قابل رؤیت است.
دوران خانه‌نشینی استاد پس از انقلاب فرهنگی که بیشتر ناشی از سوءتفاهم بود، حدود یک دهه به درازا می‌کشد. هرچند این ماجرا سبب خیر شد و استاد در ایام انزوا دست به قلم برده و آثار بدیعی می‌آفرینند که از‌ جمله آنها کتاب ارزشمند «فلسفه حقوق» است. نکته جالب اینکه در همان دوران خانه‌نشینی، کتاب دیگری با عنوان «نظریه عمومی تعهدات» برنده جایزه کتاب سال می‌شود. در بازگشت به دانشگاه همچنان علاوه بر تدریس (در مقطع تحصیلات تکمیلی) همچنان به امر پژوهش و نگارش نیز اهتمام داشتند و آثار پرمغزی تألیف و دانشجویان برجسته‌ای را تربیت کردند که سرانجام در سال 1383 نشان «درجه یک دانش» را از رئیس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران (سیدمحمد خاتمی) دریافت كردند.
نکته‌ای که امروزه برای استادان و دانشجویان حقوق واجد اهمیت است، نحوه مواجهه با میراث کاتوزیان است. متأسفانه در فضای علمی کشور همچنان ردی از رابطه مراد و مریدی به جای استاد و شاگردی مشاهده می‌شود و گاهی کمترین انتقادی به نظریه یک استاد، توهین تلقی می‌شود. خود دکتر کاتوزیان با اینکه شاگرد استاد برجسته و صاحب‌سبک حقوق مدنی یعنی دکتر سیدحسن امامی بودند، در آثار خود با رعایت احترام، آرای ایشان را نقد و تحلیل كرده‌اند. به نظر می‌رسد بهترین راه برای تکریم هر استاد، نقد میراث فکری اوست تا رونویسی از آثار و تقلید محض. در پایان خالی از لطف نیست که به‌عنوان یک دانشجوی حقوق عمومی اشاره کنم با اینکه حوزه تحقیق و تخصص کاتوزیان حقوق خصوصی است، اما کتاب «مبانی حقوق عمومی» به قلم ایشان که خود نیز در پیشگفتار به عدم تبحر خود در این زمینه اشاره کرده‌اند، اولین و یکی از بهترین کتاب‌های تألیفی در این زمینه به زبان فارسی است که نشان‌دهنده عمق و جامع‌الاطراف‌بودن دانش نویسنده است.

یازدهم شهریور، هفتمین سالگرد درگذشت دکتر امیرناصر کاتوزیان، حقوق‌دان فرهیخته، نویسنده اولین پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و استاد ممتاز دانشگاه تهران بود. به‌ طور طبیعی استادان حقوق را دانشجویان می‌شناسند؛ اما کمتر پیش می‌آید فردی که در رشته تخصصی خود فعالیت علمی دارد، مورد شناخت عموم مردم هم قرار گیرد. او که دوران تحصیل را در دبیرستان علمیه تهران می‌گذرانید، در سال 1328 شاگرد اول رشته ادبی تمام دبیرستان‌های کشور شده و نشان درجه دو فرهنگ را دریافت کرد. در دوران دانشجویی نیز درخشید؛ برای نمونه پس از گذراندن درس «اصول فقه» با دکتر محمود شهابی (استاد سرشناس دانشکده معقول و منقول) و گرفتن نمره 20 از این درس، در شورای دانشکده حقوق مطرح می‌شود که برگه امتحانی ایشان را برای مراجع حوزه علمیه قم ارسال کنند تا ملاحظه کنند برخی دانشجویان چگونه به دقایق فقه و اصول تسلط دارند. استاد به‌ دلیل روحیه آزادی‌خواهانه و حمایت از دولت مصدق، در سال 1332 از حضور در جلسه رسمی با حضور پادشاه برای دریافت مدال درجه یک فرهنگ به ‌دلیل کسب رتبه اول دانش‌آموختگان حقوق امتناع کرد و در نتیجه از بورس خارج از کشور محروم می‌شوند.

در نکوداشت استاد یادنامه‌های متعددی منتشر شده است از جمله: «زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر ناصر کاتوزیان» توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، «بر منهج عدل؛ مقالات اهداشده به استاد ناصر کاتوزیان» به سعی حسن جعفری‌تبار، «یاد استاد؛ در رثای استاد امیرناصر کاتوزیان» به اهتمام تهمورث بشیریه و چند کتاب دیگر؛ اما مهم‌ترین کتاب برای شناخت ایشان، زندگی‌نامه خودنوشت با عنوان «از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود؟» است که علاوه بر شرح زندگی علمی، شغلی و اجتماعی خویش، فرازهایی مهم از تاریخ معاصر را هم روایت کرده است. در سال 1356 که استاد کاتوزیان مدیریت گروه حقوق خصوصی و اسلامی را بر‌عهده داشتند، فردی به نام دکتر عبدالعظیم ولیان (از رجال عصر پهلوی) با ابلاغ رئیس هیئت امنا و رئیس دانشگاه تهران به گروه برای عضویت در هیئت علمی و تدریس تحمیل می‌شود، اما با نظر کاتوزیان و همراهی دیگر اعضای گروه و مقاوت در برابر این تصمیم غیرقانونی، موضوع در نهایت منتفی می‌شود. در کوران انقلاب اسلامی نیز با پیشنهاد مرحوم حسن حبیبی همراه تعدادی دیگر از حقوق‌دانان مأمور تهیه پیش‌نویس قانون اساسی می‌شود که با حضور فعال در جلسات و نگارش متن نهایی، به نقش‌آفرینی می‌پردازد؛ اما سرنوشت حوادث به‌ گونه‌ای درگیری رقم می‌خورد و در نهایت پیش‌نویس کنار گذاشته می‌شود. بااین‌حال سایه‌ای از روح آن پیش‌نویس همچنان در متن قانون اساسی قابل رؤیت است.
دوران خانه‌نشینی استاد پس از انقلاب فرهنگی که بیشتر ناشی از سوءتفاهم بود، حدود یک دهه به درازا می‌کشد. هرچند این ماجرا سبب خیر شد و استاد در ایام انزوا دست به قلم برده و آثار بدیعی می‌آفرینند که از‌ جمله آنها کتاب ارزشمند «فلسفه حقوق» است. نکته جالب اینکه در همان دوران خانه‌نشینی، کتاب دیگری با عنوان «نظریه عمومی تعهدات» برنده جایزه کتاب سال می‌شود. در بازگشت به دانشگاه همچنان علاوه بر تدریس (در مقطع تحصیلات تکمیلی) همچنان به امر پژوهش و نگارش نیز اهتمام داشتند و آثار پرمغزی تألیف و دانشجویان برجسته‌ای را تربیت کردند که سرانجام در سال 1383 نشان «درجه یک دانش» را از رئیس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران (سیدمحمد خاتمی) دریافت كردند.
نکته‌ای که امروزه برای استادان و دانشجویان حقوق واجد اهمیت است، نحوه مواجهه با میراث کاتوزیان است. متأسفانه در فضای علمی کشور همچنان ردی از رابطه مراد و مریدی به جای استاد و شاگردی مشاهده می‌شود و گاهی کمترین انتقادی به نظریه یک استاد، توهین تلقی می‌شود. خود دکتر کاتوزیان با اینکه شاگرد استاد برجسته و صاحب‌سبک حقوق مدنی یعنی دکتر سیدحسن امامی بودند، در آثار خود با رعایت احترام، آرای ایشان را نقد و تحلیل كرده‌اند. به نظر می‌رسد بهترین راه برای تکریم هر استاد، نقد میراث فکری اوست تا رونویسی از آثار و تقلید محض. در پایان خالی از لطف نیست که به‌عنوان یک دانشجوی حقوق عمومی اشاره کنم با اینکه حوزه تحقیق و تخصص کاتوزیان حقوق خصوصی است، اما کتاب «مبانی حقوق عمومی» به قلم ایشان که خود نیز در پیشگفتار به عدم تبحر خود در این زمینه اشاره کرده‌اند، اولین و یکی از بهترین کتاب‌های تألیفی در این زمینه به زبان فارسی است که نشان‌دهنده عمق و جامع‌الاطراف‌بودن دانش نویسنده است.