زنی که روزگاری درام‌زن گروه هوی‌متال بود، حالا سیاست ژاپن را با انضباط و عزم تازه می‌نوازد
زن آهنین شرق
وقتی «سیکو نودا» در سال ۱۹۹۳ به‌عنوان نخستین زن منتخب از حزب لیبرال‌دموکرات، وارد مجلس نمایندگان شد، از همان ابتدا با نشانه‌های نابرابری روبه‌رو شد. در ساختمان پارلمان حتی سرویس بهداشتی مخصوص زنان وجود نداشت. نودا مجبور بود از بخش جداشده‌ای در سرویس مردان استفاده کند؛ تجربه‌ای که برایش یادآور این بود که در محیطی قدم گذاشته که هنوز او را به رسمیت نمی‌شناسد. این تجربه ابتدایی، مسیری را آغاز کرد که در آن سه دهه، برای بهبود وضعیت زنان در سیاست و جامعه ژاپن تلاش کرد.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
شرق: وقتی «سیکو نودا» در سال ۱۹۹۳ به‌عنوان نخستین زن منتخب از حزب لیبرال‌دموکرات، وارد مجلس نمایندگان شد، از همان ابتدا با نشانه‌های نابرابری روبه‌رو شد. در ساختمان پارلمان حتی سرویس بهداشتی مخصوص زنان وجود نداشت. نودا مجبور بود از بخش جداشده‌ای در سرویس مردان استفاده کند؛ تجربه‌ای که برایش یادآور این بود که در محیطی قدم گذاشته که هنوز او را به رسمیت نمی‌شناسد. این تجربه ابتدایی، مسیری را آغاز کرد که در آن سه دهه، برای بهبود وضعیت زنان در سیاست و جامعه ژاپن تلاش کرد.
امروز، با وجود تغییر چهره ساختمان پارلمان و افزایش امکانات برای زنان، واقعیت آماری نشان می‌دهد مسیر برابری در ژاپن همچنان ناهموار است. این کشور در گزارش جهانی شکاف جنسیتی مجمع جهانی اقتصاد، در میان کشورهای صنعتی پایین‌ترین رتبه را دارد؛ تنها حدود 15 درصد از نمایندگان مجلس سفلی زن هستند و هرگز زنی ریاست بانک مرکزی را بر عهده نداشته است. تا همین هفته، وزارت دارایی نیز هرگز وزیر زن به خود ندیده بود. حتی در تحریریه‌های رسانه‌های بزرگ ژاپن نیز بیشتر خبرنگاران سیاسی مرد هستند.
در چنین زمینه‌ای، نخست‌وزیری سونائه تاکائیچی، 32 سال پس از ورودش به پارلمان، رویدادی تاریخی و در عین حال بی‌سابقه است. او هنگام ورود به صحن مجلس، در برابر صفی از همکاران مرد تعظیم کرد؛ تصویری که بیش از هر چیز یادآور استثنابودن او در ساختاری مردسالار بود.
اما با وجود اهمیت نمادین این رخداد، بسیاری از زنان در ژاپن آن را نشانه تغییر واقعی نمی‌دانند. تاکائیچی در طول رقابت برای رهبری حزب، تقریبا هیچ سخنی درباره سیاست‌های جنسیتی نگفت. «چیاکو ساتو»، روزنامه‌نگار باسابقه روزنامه ماینیچی و نویسنده کتاب دیوار مردان میانسال، به بلومبرگ می‌گوید: «در رقابت برای نخست‌وزیری، تقریبا هیچ اشاره‌ای به مسائل زنان نشد. زن‌بودن عامل تعیین‌کننده‌ای در انتخاب او نبود».
مسیر متفاوت یک محافظه‌کار
تاکائیچی در سال ۱۹۶۱ در شهر باستانی نارا، در خانواده‌ای از طبقه متوسط متولد شد. او برخلاف انتظار والدینش، مسیر سنتی دختران ژاپنی را نپذیرفت؛ مسیری که معمولا شامل تحصیل کوتاه در کالج، ازدواج زودهنگام و کار در یک شرکت باثبات است. برای تأمین هزینه‌های تحصیل، به کار پاره‌وقت پرداخت و در دوران دانشجویی، در گروه موسیقی هوی‌متال درام می‌نواخت و عاشق موتورسیکلت بود.
پیش از ورود به سیاست، مدتی به‌عنوان استاد دانشگاه و مجری تلویزیونی فعالیت کرد. در سال ۱۹۹۳ به‌عنوان نامزد مستقل وارد پارلمان شد و پس از مدتی به حزب لیبرال‌دموکرات پیوست. او که همواره از مارگارت تاچر به‌عنوان الگوی خود یاد کرده، چندین کتاب درباره سیاست دفاعی و امنیت ملی نوشته است.
در یکی از ویدئوهایش در کانال یوتیوب، به گروهی از زنان تاجر گفت: «در زمان من، زن‌بودن و جوان‌بودن نقطه‌ضعف بود. هیچ‌کس ما را جدی نمی‌گرفت. فقط با نتایج و عملکردت می‌توانی جای خودت را ثابت کنی. همیشه به خودم گفته‌ام زن‌بودن بهانه نیست، اما نباید هویت زنانه‌ات را هم فراموش کنی».
تاکائیچی در چهارم اکتبر، پس از استعفای نخست‌وزیر «شیگرو ایشیبا» در پی شکست تاریخی حزب در انتخابات مجلس علیا، در رأی‌گیری داخلی حزب پیروز شد. تشکیل دولت او دو هفته به طول انجامید تا توانست حمایت کافی برای رأی اعتماد پارلمان را به دست آورد.
«گیل استیل»، استاد علوم سیاسی دانشگاه دوشی‌شا در کیوتو، این روند را نمونه‌ای از «اثر صخره شیشه‌ای» می‌داند؛ پدیده‌ای که در آن، زنان در زمان بحران در رأس قدرت قرار می‌گیرند، اما در موقعیتی دشوارتر از همتایان مردشان. او می‌گوید: «وقتی حزب یا شرکت در بحران است، زنان را در رأس کار می‌گذارند تا شاید تغییر چهره دهند. اما همین شرایط احتمال شکست آنان را بالا می‌برد».
چرخش به راست
رسیدن تاکائیچی به قدرت، نشانه چرخشی محسوس به راست در سیاست ژاپن است. او بر تقویت توان دفاعی، محدود‌کردن مهاجرت و نظارت سخت‌گیرانه بر سرمایه‌گذاری خارجی تأکید دارد. این سیاست‌ها با هدف جلب حمایت مردان جوانی طراحی شده که در انتخابات اخیر به احزاب ملی‌گرا و راست‌گرا رأی داده بودند.
در حوزه اجتماعی نیز او دیدگاه‌هایی محافظه‌کارانه دارد. مانند تاچر، از فمینیسم پیشرو و افراطی که سال‌هاست مورد توجه جریان غالب رسانه‌ها و آکادمی قرار گرفته است، فاصله می‌گیرد. وعده اخیرش برای «کنار‌گذاشتن کار–زندگی متعادل» و شعار «کار، کار، کار» خشم بسیاری از خانواده‌ها را برانگیخت؛ آن‌هم در کشوری که والدین، به‌ویژه مادران، زیر فشار ساعت‌های طولانی کار و کمبود حمایت اجتماعی هستند. تاکائیچی با قانونی‌شدن ازدواج هم‌جنس‌گرایان و استفاده از نام خانوادگی جداگانه برای زوج‌ها مخالف است و آن را تهدیدی برای انسجام خانواده می‌داند. پس از در دست گرفتن رهبری حزب، ائتلاف سنتی با حزب کومیتو از هم پاشید و او برای حفظ اکثریت، به سوی همکاری با حزب کوچکی رفت که در مسائل اجتماعی دیدگاه‌هایی مشابه دارد اما برابری جنسیتی در دستور کارش نیست.
در نخستین نشست خبری پس از رأی اعتماد، از او درباره کمبود وزیران زن در کابینه پرسیدند. بسیاری انتظار داشتند تعداد زنان در دولت جدید رکورد بزند. او پاسخ داد: «از ابتدا گفته‌ام که به برابری فرصت‌ها باور دارم. می‌خواهم همه نسل‌ها با تمام توان در کنار هم کار کنند. بر همین اساس کابینه را تشکیل دادم».
با وجود این، در کابینه‌اش تنها دو وزیر زن حضور دارند؛ یکی از آنان برای نخستین بار در تاریخ ژاپن، ریاست وزارت دارایی را بر عهده گرفته و دیگری وزیر امنیت اقتصادی و سیاست‌های مهاجرتی شده است؛ حوزه‌ای حساس در انتخابات گذشته.
حافظه تاریخی
ژاپن پس از جنگ جهانی دوم و در دوران اشغال آمریکا، حق رأی و برابری حقوقی زنان را در قانون اساسی گنجاند، اما از آن زمان تاکنون، تنها تعداد اندکی از زنان به مقام‌های بالای اجرائی رسیده‌اند. طبق پژوهش مرکز پیو، تنها حدود یک‌سوم از ۱۹۰ کشور عضو سازمان ملل تاکنون رهبر زن داشته‌اند و سال گذشته فقط ۱۲ کشور در جهان نخست‌وزیر یا رئیس‌جمهور زن داشتند. ایالات متحده هنوز در میان آنها نیست.
در تاریخ سیاسی ژاپن، زنان عمدتا در احزاب مخالف مجال بروز یافته‌اند. «تاکاکو دوی» در دهه ۱۹۸۰ با رهبری حزب سوسیالیست ژاپن الهام‌بخش نسل تازه‌ای از زنان شد، اما در حزب لیبرال‌دموکرات، ساختار مردسالارانه فرصت اندکی برای صعود زنان فراهم کرده است.
«یوریکو کویکه»، وزیر پیشین محیط زیست، وضعیت زنان در سیاست را نه «سقف شیشه‌ای» بلکه «صفحه آهنین» می‌نامید. وقتی در سال ۲۰۱۶ مسیرش در حزب مسدود شد، از پارلمان استعفا داد و به صورت مستقل در انتخابات فرمانداری توکیو شرکت کرد. او با وجود حمایت حزب از رقیبش، پیروز شد و نخستین فرماندار زن پایتخت شد. مواضع صریح او علیه فضای مردسالارانه سیاست، محبوبیتش را میان زنان بالا برد و سال گذشته برای سومین بار پیاپی انتخاب شد.
«ماری میورا»، استاد علوم سیاسی دانشگاه سوفیا در توکیو، معتقد است انتصاب تاکائیچی در کوتاه‌مدت به ترمیم تصویر حزب آسیب‌دیده از رسوایی‌ها کمک می‌کند، اما پس از پایان «دوره ماه‌عسل»، انتظارات و نقدها از او شدیدتر خواهد بود. او می‌گوید: «زنان معمولا برای شکست‌هایی که اگر مردان مرتکب شوند عادی تلقی می‌شود، سخت‌تر قضاوت می‌شوند».
در سطح اقتصادی نیز تصویر مشابهی دیده می‌شود؛ زنان تنها 14.8 درصد از کرسی‌های هیئت‌مدیره شرکت‌های بورسی توکیو را در اختیار دارند و بیشتر آنان اعضای غیرموظف هستند؛ نشانه‌ای از دشواری مسیر صعود در ساختارهای درونی شرکت‌ها.
در سال ۲۰۱۸، رسوایی در چند دانشکده پزشکی ژاپن آشکار شد. مشخص شد این مراکز عمدا نمرات داوطلبان زن را پایین می‌آوردند تا مردان بیشتری پذیرفته شوند. یکی از دانشگاه‌ها حتی مدعی شده بود زنان به دلیل ساعات طولانی و طاقت‌فرسای کار، احتمالا ترک خدمت می‌کنند. بعدا یکی از این مؤسسات به پرداخت غرامت محکوم شد. این ماجرا، تصویری عریان از تبعیض نهادینه‌شده علیه زنان در عرصه‌های حرفه‌ای ارائه داد.
در عرصه سنت نیز محدودیت‌ها پابرجاست؛ زنان اجازه ورود به حلقه مقدس سومو را ندارند. در سال ۲۰۱۸، دو امدادگر زن که برای کمک به شهردار شهر مایزورو، هنگام سخنرانی روی صحن سومو رفتند، از میدان بیرون رانده شدند. این حادثه خشم عمومی را برانگیخت و بسیاری آن را نمونه‌ای از تبعیض مذهبی و فرهنگی علیه زنان دانستند.
بحران جانشینی امپراتوری
بحث درباره تغییر قانون جانشینی امپراتوری برای امکان سلطنت زنان، سال‌هاست در ژاپن جریان دارد. با کاهش شمار وارثان مرد، برخی سیاست‌مداران اصلاح قانون را پیشنهاد داده‌اند. بااینحال، تاکائیچی و متحدانش از طرحی حمایت می‌کنند که خویشاوندان دور مرد را به خانواده امپراتوری بازگرداند تا «تداوم وراثت خانوادگی» حفظ شود. این موضع محافظه‌کارانه انتقاد گروه‌های افراطی چپ را برانگیخته است.
با وجود این رویکردها، برخی کارشناسان اقتصادی از چشم‌انداز حضور تاکائیچی استقبال کرده‌اند. «ریه نیشیهارا»، استراتژیست ارشد بازار سهام در مؤسسه جی‌پی مورگان ژاپن می‌گوید: «این اتفاق برای بسیاری هیجان‌انگیز است، نه‌فقط برای زنان. صرف‌نظر از دیدگاه‌های شخصی او، حضور یک رهبر زن می‌تواند به‌طور طبیعی درهای بیشتری را در شرکت‌ها و نهادهای عمومی باز کند؛ چون سیاست یکی از واپس‌مانده‌ترین عرصه‌ها در زمینه تنوع است». اما در میان زنان سیاست‌مدار باسابقه، احساسات دوگانه‌ای وجود دارد. برای «سیکو نودا» که در سال ۲۰۲۱ رقیب تاکائیچی در رقابت حزبی بود و در رأی‌گیری اخیر از «شینجیرو کویزومی» ۴۴ساله حمایت کرد، این موفقیت در عین تحسین‌برانگیز‌بودن، حس تلخی از ناکامی شخصی نیز دارد. او در پیامی صوتی در شبکه اجتماعی ایکس گفت: «اینکه او سقف شیشه‌ای را شکسته، واقعا شگفت‌انگیز است، اما باید با فروتنی فکر کنم چرا من نتوانستم به آن نقطه برسم».
دیدار با ترامپ، اولین آزمون دیپلماتیک تاکائیچی
سانائه تاکائیچی، نخست‌وزیر تازه ژاپن، در نخستین آزمون دیپلماتیک خود امروز آماده دیدار با دونالد ترامپ در توکیو است؛ دیداری که محور آن تجارت و امنیت خواهد بود. او که نخستین زن در مقام نخست‌وزیری ژاپن است، پس از پیروزی در حزب حاکم لیبرال‌دموکرات، در حالی دولت ائتلافی شکننده‌ای تشکیل داده که برای تصویب قوانین هنوز به آرای مخالفان نیاز دارد. تاکائیچی با تکیه بر حمایت محافظه‌کاران حزب، مواضعی مشابه ترامپ در قبال چین دارد و وعده داده هزینه‌های دفاعی را تا پایان ماه مارس آینده به دو درصد تولید ناخالص داخلی برساند؛ تصمیمی در راستای درخواست دیرینه واشنگتن. ژاپن در مسیر تقویت توان نظامی، خرید موشک‌های تاماهاوک از آمریکا و توسعه سامانه‌های بومی را دنبال می‌کند. با وجود این، پیمان امنیتی پس از جنگ جهانی میان دو کشور همچنان منبع تنش است؛ ترامپ از توکیو خواسته سهم بیشتری از هزینه استقرار ۶۰ هزار سرباز آمریکایی در ژاپن، به‌ویژه در اوکیناوا بپردازد. در حوزه تجارت نیز انتظار امتیازات بزرگ نمی‌رود. ترامپ تعرفه خودروهای ژاپنی را از ۲۷ به ۱۵ درصد کاهش داده و در مقابل، وعده ۵۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری ژاپن در آمریکا را گرفته است. بااینحال، تاکائیچی تلاش می‌کند با خرید بیشتر محصولات آمریکایی از‌جمله کامیون، سویا و گاز، امتیازات بیشتری بگیرد. رابطه شخصی میان دو رهبر نیز اهمیت دارد. تاکائیچی شاگرد شینزو آبه است؛ نخست‌وزیر فقیدی که از محبوب‌ترین چهره‌ها نزد ترامپ بود. رئیس‌جمهور آمریکا در تماس تلفنی اخیرش از او با گرمی یاد کرده و گفته است «او عالی است، دوست نزدیک آبه بود و می‌دانید که آبه از محبوب‌ترین‌هایم بود». این دیدار می‌تواند آغازگر فصل تازه‌ای در مناسبات توکیو و واشنگتن باشد.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
