اولین مأموریت منطقه‌ای لاریجانی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

 علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی و نماینده مقام معظم رهبری در این شورا، صبح دوشنبه در نخستین سفر رسمی خود به عراق وارد بغداد شد. برنامه سفر او با حضور در محل شهادت سردار حاج قاسم سلیمانی آغاز شد؛ اقدامی که بار معنایی و نمادین ویژه‌ای در چارچوب روابط راهبردی دو کشور داشت. لاریجانی پس از عراق، راهی لبنان خواهد شد. پس از ورود به بغداد، قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق، در فرودگاه از لاریجانی استقبال کرد. در دیدار دوجانبه، طرفین درباره اجرای توافق‌نامه امنیتی امضاشده بین ایران و عراق، وضعیت امنیتی منطقه و جنایات علیه مردم فلسطین در نوار غزه گفت‌وگو کردند. الاعرجی تأکید کرد که دولت عراق به‌طور جدی مانع هرگونه نقض امنیتی با هدف تجاوز به کشورهای همسایه خواهد شد.

دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان نیز از نقش بزرگ مردم عراق در خدمت به زائران امام حسین (ع) تمجید کرد و آنان را «شجاع و سخاوتمند» خواند و یادآور شد که «جاده کربلا امروز گواه سخاوت عراقی‌هاست». او در ادامه، سیاست خارجی متعادل عراق و امنیت و ثبات ناشی از آن را ستود. دو طرف همچنین بر ضرورت اقدام جامعه بین‌المللی برای توقف کشتار و گرسنگی مردم فلسطین تأکید کردند.

دیدارها با مقامات عالی‌رتبه عراق

در ادامه این سفر، لاریجانی با عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور عراق، دیدار و درباره تحولات منطقه و روابط دوجانبه گفت‌وگو کرد. پیش از آن نیز نشست با مشاور امنیت ملی عراق برگزار شده بود که در آن بر همکاری و هماهنگی مشترک در حوزه‌های امنیتی و سیاسی تأکید شد. به گزارش رسانه‌های رسمی عراق، نخست‌وزیر این کشور، محمد شیاع السودانی نیز بعدازظهر دوشنبه میزبان لاریجانی و هیئت همراه او بود. السودانی در این دیدار بر تقویت روابط بغداد و تهران و توسعه همکاری‌ها در زمینه‌های گوناگون تأکید کرد. او با بیان مخالفت قاطع عراق با هرگونه تجاوز رژیم صهیونیستی علیه ایران، بر حمایت از تمامی تلاش‌ها برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و حمایت از مذاکرات ایران و آمریکا تصریح کرد. دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان نیز در این دیدار تمایل دولت جمهوری اسلامی ایران برای گسترش همکاری با عراق را مورد تأکید قرار داد. لاریجانی به‌ویژه بر تقویت ارتباطات ریلی میان دو کشور با هدف تسهیل انتقال مسافران و اتصال به پروژه «جاده توسعه» و گذرگاه‌های بزرگ منطقه اشاره کرد.

 امضای تفاهم‌نامه امنیتی مشترک ایران و عراق

یکی از محورهای اصلی سفر لاریجانی به عراق، امضای تفاهم‌نامه امنیتی مشترک بین دو کشور بود؛ موضوعی که پیش‌تر از سوی او به‌عنوان «نقطه مهم» در روابط تهران و بغداد توصیف شده بود. این تفاهم‌نامه عصر دوشنبه در حضور محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، توسط علی لاریجانی و قاسم الاعرجی به امضا رسید. دبیر شورای عالی امنیت ملی پیش از این، در توضیح اهمیت توافق، گفته بود که «نگاه ایران در روابط با همسایگان این است که امنیت ملت ایران اولویت دارد، اما در عین حال، به امنیت همسایگان نیز توجه داریم. برخلاف برخی کشورها که تنها امنیت خود را در نظر می‌گیرند و ملت‌های دیگر منطقه را تحت فشار قرار می‌دهند، ما امنیت را برای همه می‌خواهیم». این یادداشت تفاهم که با هدف تقویت هماهنگی‌های امنیتی در مرزهای مشترک به امضا رسید، بخشی از سیاست‌های دو کشور برای مقابله با تهدیدهای مرزی و ارتقای همکاری‌های اطلاعاتی و عملیاتی محسوب می‌شود.

السودانی در جریان امضای این سند، بر لزوم اجرای کامل مفاد آن و بهره‌گیری از ظرفیت‌های دو کشور برای تضمین امنیت پایدار تأکید کرد. با پایان دیدارها و امضای اسناد همکاری، لاریجانی قرار است در ادامه سفر منطقه‌ای خود، راهی بیروت شود تا در لبنان نیز با مقامات این کشور دیدار و گفت‌وگو کند. این سفر در شرایطی انجام می‌شود که تحولات امنیتی منطقه، به‌ویژه در نوار غزه و نیز پرونده همکاری‌های امنیتی ایران با کشورهای محور مقاومت، در صدر اولویت‌های دیپلماتیک تهران قرار دارد.

 محمدصالح صدقیان: سفر لاریجانی به عراق و لبنان را باید حرکتی حساب‌شده و در مسیری حساس دانست

سفر دیروز (دوشنبه) علی لاریجانی به عراق به‌عنوان نخستین مأموریت او در جایگاه دبیر شورای عالی امنیت ملی، از دید محمدصالح صدقیان اهمیتی ویژه دارد. تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در گپ‌و‌گفتش با «شرق»، معتقد است «این سفر در شرایطی صورت می‌گیرد که منطقه غرب آسیا پس از جنگ ۱۲ روزه اخیر در وضعیت حساسی به سر می‌برد و گمانه‌زنی‌ها درباره تحولات سیاسی و امنیتی آتی در اوج است. علاوه بر این، موضوع خلع سلاح گروه‌های مسلح غیردولتی، چه در عراق و چه در لبنان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محورهای گفت‌وگو در این سفر مطرح است».

رئیس مرکز عربی مطالعات ایران تصریح می‌کند که با وجود شباهت موضوعی، شرایط عراق با لبنان تفاوت اساسی دارد»؛ چراکه به باور کارشناس جهان عرب، «در عراق برخلاف لبنان، احتمال درگیری‌های شدید یا کشیده‌شدن اوضاع به جنگ داخلی چندان محتمل نیست». متخصص حوزه عراق و لبنان ادامه می‌دهد: «در شرایطی که سایه فعال‌سازی مکانیسم ماشه بر سر ایران سنگینی می‌کند، لاریجانی مأموریت دارد علاوه بر دیدار با همتای عراقی، با مقامات بلندپایه بغداد از جمله نخست‌وزیر، وزیر خارجه و برخی رهبران جریان‌های شیعی رایزنی کند تا پیام تهران درباره حساسیت اوضاع منطقه و ضرورت پرهیز از اختلافات داخلی به طرف عراقی منتقل شود».

کارشناس ارشد حوزه غرب آسیا این را هم یادآور می‌شود که «در عراق، بحث خلع سلاح نیروهای حشد‌الشعبی و به‌ویژه گروه کتائب حزب‌الله در ماه‌های اخیر شدت گرفته است». او به حادثه ورود مسلحانه نیروهای کتائب حزب‌الله به اداره کشاورزی در جنوب بغداد و کشته‌شدن یک نفر اشاره می‌کند که تنش‌ها را در عراق افزایش داده است. ضمن آنکه چندی بعد نیز دفتر نخست‌وزیر عراق که فرمانده کل نیروهای مسلح به شمار می‌رود، بیانیه‌ای صادر و این گروه را به اقدامات غیرقانونی متهم کرد و هم‌اکنون تعدادی از اعضای این گروه تحت محاکمه و بازداشت هستند». ازاین‌رو صدقیان باور دارد که «این تحولات می‌تواند بر فضای سیاسی عراق پیش از انتخابات پارلمانی آبان‌ماه تأثیری تعیین‌کننده داشته باشد».

تحلیلگر جهان عرب در ادامه گفته‌های خود اضافه می‌کند که «از سوی دیگر، گزارش‌هایی وجود دارد دال بر اینکه پس از پایان مراسم اربعین حسینی، احتمال آغاز موج جدیدی از اعتراضات در عراق وجود دارد. در چنین فضایی، سفر لاریجانی می‌تواند فرصتی برای کاهش تنش‌ها و جلوگیری از تشدید شکاف‌های سیاسی باشد». با این اوصاف، کارشناس مسائل خاورمیانه هشدار می‌دهد که «برخی جریان‌ها و بازیگران داخلی و خارجی به دنبال ایجاد بحران و آشوب در عراق برای تأمین منافع خود هستند و در آستانه انتخابات، هرگونه بی‌ثباتی می‌تواند پیامدهای خطرناکی داشته باشد».

صدقیان ادامه می‌دهد که «در لبنان نیز موضوع خلع سلاح حزب‌الله بار دیگر به یکی از محورهای فشارهای خارجی بدل شده است. در هفته‌های اخیر، دو بیانیه از سوی وزارت خارجه لبنان در واکنش به اظهارات برخی مقامات ایرانی منتشر شده که دولت لبنان آن را دخالت در امور داخلی خود دانسته است».

 متخصص حوزه عراق و لبنان یادآور می‌شود: «این موضع‌گیری‌های دولت نواف سلام هم‌زمان با افزایش فشارهای ایالات متحده بر بیروت برای محدودکردن توان نظامی حزب‌الله صورت می‌گیرد. چون فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در سفر اخیر خود به لبنان، مسئله خلع‌ سلاح حزب‌الله را موضوعی حیاتی برای امنیت لبنان عنوان کرده و حتی پیشنهادهایی به دولت لبنان ارائه داده است. با این حال، دولت لبنان این پیشنهادها را با احتیاط بررسی و به‌ طور کامل نپذیرفته است».

با توجه به نکات یادشده، صدقیان متذکر می‌شود: «شرایط امنیتی لبنان همچنان شکننده است. هم‌اکنون پنج تپه راهبردی در مرز با اسرائیل در اشغال این رژیم قرار دارد و ایالات متحده هیچ ضمانتی برای جلوگیری از تجاوز مجدد اسرائیل به خاک لبنان ارائه نکرده است». لذا متخصص مسائل لبنان بر این باور است: «این وضعیت به‌ طور مستقیم با پرونده خلع‌ سلاح حزب‌الله گره خورده و آمریکا از این موضوع به‌ عنوان اهرم فشار برای واداشتن دولت نواف سلام به امتیازدهی استفاده می‌کند. تا جایی که حتی بازسازی روستاها و شهرهای جنوبی لبنان نیز به پیشبرد این طرح منوط شده؛ شرطی که عملا با مخالفت حزب‌الله و متحدانش مواجه است». رئیس مرکز عربی مطالعات ایران افزود: «فشارهای سیاسی و رسانه‌ای عمدتا بر دو جریان اصلی شیعه در لبنان، یعنی حزب‌الله و جنبش امل، متمرکز است. این فشارها هم در پارلمان و هم در دولت لبنان نمود یافته و خطر تشدید تنش‌های داخلی را افزایش داده است.

با وجود این، پیش‌بینی می‌شود لاریجانی در سفر خود به لبنان بر احترام ایران به حاکمیت ملی لبنان تأکید کند و اطمینان دهد که تهران قصد دخالت در تصمیمات داخلی بیروت را ندارد». متخصص حوزه خاورمیانه خاطرنشان می‌کند: «پیام اصلی دبیر جدید شعام در این سفر، چه به عراق و چه به لبنان، لزوم حفظ وحدت داخلی، پرهیز از اختلافات فرسایشی و جلوگیری از فراهم‌شدن زمینه برای مداخلات خارجی است. این پیام در شرایطی مطرح می‌شود که منطقه با بحران‌های متوالی و فشارهای فزاینده بازیگران خارجی روبه‌روست و هرگونه لغزش سیاسی یا امنیتی می‌تواند تبعاتی گسترده و غیرقابل پیش‌بینی داشته باشد».

به زعم تحلیلگر ارشد حوزه غرب آسیا: «علی لاریجانی تلاش خواهد کرد در دیدارهای خود، نه‌تنها به تبیین موضع رسمی ایران بپردازد، بلکه از نگرانی‌های دولت‌های میزبان بکاهد. این اقدام به‌ویژه در لبنان اهمیت دارد، جایی که بخشی از فضای سیاسی و رسانه‌ای نسبت به نیت ایران در قبال حزب‌الله تردیدهایی دارد. تأکید بر احترام به تصمیمات دولت و مردم لبنان و همراهی با انتخاب‌های آنان، محوری است که می‌تواند زمینه کاهش این تردیدها را فراهم آورد». در مجموع صدقیان چنین نتیجه‌گیری می‌کند: «سفر لاریجانی را باید حرکتی حساب‌شده در مسیری حساس دانست؛ سفری که هم‌زمان ابعاد امنیتی، دیپلماتیک و پیام‌رسانی دارد. با توجه به هم‌زمانی این مأموریت با تحولات پرشتاب منطقه‌ای، موفقیت یا ناکامی آن می‌تواند تأثیری فراتر از عراق و لبنان داشته باشد و بر آرایش سیاسی و امنیتی کل خاورمیانه اثرگذار باشد».

 ابراهیم فراهانی: سفر لاریجانی تلاشی سنجیده برای مدیریت معادلات منطقه‌ای ایران است

ابراهیم فراهانی هم دیگر کارشناسی بود که در گپ‌وگفتش با «شرق» ابتدا به ساکن یادآور می‌شود: «سفر اخیر علی لاریجانی، نخستین سفر خارجی او پس از آغاز مسئولیت جدید، به کشورهای محور مقاومت، پیام‌های مهمی در حوزه سیاست خارجی و معادلات امنیتی منطقه به همراه دارد. چون در شرایطی فعلی و پس از تحولات یک سال گذشته، از کشورهای این محور، سوریه عملا از دست رفته و فقط لبنان و عراق به عنوان دو حلقه اصلی باقی مانده‌اند». لذا به اذعان این تحلیلگر ارشد حوزه غرب آسیا: «انتخاب این دو مقصد برای دبیر جدید شعام نشان‌دهنده تلاش برای بازتعریف روابط و ارسال پیام روشن از سوی تهران بود». در سایه این قرائت، کارشناس مسائل بین‌الملل «حضور لاریجانی در این صحنه را تلاشی برای تأکید بر تداوم رویکرد ایران در محور مقاومت می‌داند؛ رویکردی که اگرچه به‌ طور محسوسی تضعیف و حتی نحیف شده، اما هنوز از بین نرفته است».

در نگاه فراهانی و با توجه به ترسیم شرایط حال حاضر منطقه، «مأموریت لاریجانی فراتر از دیدارهای دیپلماتیک معمول خواهد بود. او در وضعیتی راهی لبنان و عراق شد که در فضای داخلی ایران، برخی اظهارنظرهای سیاسی و نظامی از سوی مقامات، به ایجاد حساسیت و حتی تیرگی در روابط با بیروت و بغداد منجر شده است. به همین دلیل، لاریجانی در مقام «عقلانیت ساختار» وارد عمل شد تا هم پیام مستقیم و محکم و دوستانه رهبر انقلاب اسلامی را منتقل کند و هم این پیام را القا کند که سیاست خارجی ایران در حال عبور از فاز صرفا «مردم‌پایه و شبه‌نظامی» به سمت سیاستی مبتنی بر تعامل با دولت‌هاست».

بر اساس تحلیل این کارشناس حوزه غرب آسیا: «سفر لاریجانی به لبنان، هم‌زمان با افزایش فشار دولت نواف سلام و پارلمان این کشور برای خلع سلاح همه گروه‌های مسلح خارج از ارتش ملی، به‌ویژه حزب‌الله صورت گرفته است». لذا فراهانی تأکید دارد: «این فشارها بخشی از تغییر موازنه قدرت در لبنان به نفع عربستان است؛ روندی که با ترور سیدحسن نصرالله و روی کار آمدن شیخ نعیم قاسم که فاقد کاریزمای رهبر پیشین است، شتاب گرفت. در نتیجه، رقابت پیشین ایران و عربستان در لبنان اکنون به رویارویی یک عربستان قدرتمند با ایران تبدیل شده است».

در بخش دیگر این تحلیل، کارشناس حوزه بین‌الملل به «شرق» می‌گوید: «عراق به عنوان تنها کشور شیعه‌ همسایه ایران با وجود پیوندهای عمیق مذهبی میان حوزه‌های نجف و قم و نیز روابط خانوادگی و قومی میان دو ملت همچنان اهمیت ژئوپلیتیک ویژه‌ای برای تهران دارد. با این حال قدرت ایران در بغداد نیز به شکل محسوسی کاهش یافته و دلیل اصلی آن هم رشد قابل توجه توان اقتصادی عراق است؛ کشوری که روزانه حدود چهار میلیون بشکه نفت تولید و صادر می‌کند، در حالی که برای ایران به‌ زحمت به یک تا یک‌ونیم میلیون بشکه در روز می‌رسد».

از این زاویه است که فراهانی باور دارد: «بهبود شاخص‌های اقتصادی و تقویت ارزش دینار عراقی، توان رقابت دولت بغداد با تهران را افزایش داده است. حتی اقلیم کردستان با وجود اختلافات و مشکلات داخلی به شکل مستقل فروش نفت دارد و این امر، بنیه اقتصادی دولت مرکزی را تقویت کرده است». این تحلیلگر اذعان دارد: «به موازات تحولات یادشده، بغداد نیز همچون بیروت، در پی محدودسازی گروه‌های شبه‌نظامی است. در این میان، نقش جریان صدر که با پشتوانه عربستان و ترکیه در صحنه سیاسی و اجتماعی عراق فعال است، پررنگ‌تر شده و نفوذ ایران را محدودتر کرده است.

این روند در واقع بازتاب همان رقابت منطقه‌ای است که در سال‌های اخیر میان تهران و ریاض جریان داشته، با این تفاوت که اکنون توازن قوا بیش از گذشته به نفع عربستان تغییر یافته است». در جمع‌بندی این گزارش، فراهانی تصریح می‌کند: «سفر لاریجانی را می‌توان تلاشی سنجیده برای مدیریت معادلات منطقه‌ای ایران در دو میدان اصلی لبنان و عراق دانست و این سفر دبیر جدید شعام حامل پیام بازنگری در سیاست خارجی و عبور تدریجی از محوریت نیروهای نیابتی به سمت تعامل رسمی با دولت‌هاست. با این حال، تحلیل‌های موجود نشان می‌دهد که این تغییر رویکرد، در کوتاه‌مدت قادر به بازگرداندن جایگاه گذشته ایران در این دو کشور نخواهد بود و تهران برای بازسازی قدرت خود، نیازمند برنامه‌ای بلندمدت و تطبیق‌پذیر با شرایط نوین منطقه است».