معماری معاصر، ارزش‌ها و چالش‌ها

شفق متولی – علیرضا مهیاری: چهارم خرداد‌ماه 1404 در محل پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از طرحی رونمایی شد که حدود دو سال قبل به اتمام رسیده بود؛ طرحی با عنوان «شناسایی ابنیه با‌ارزش معاصر تهران» که از طرف شورای پنجم به انجام رسیدن آن پیگیری می‌شد و در نهایت با کارفرمایی معاونت معماری و شهرسازی وقت تهران و نظارت اداره بافت تاریخی، کار به پژوهشگاه میراث سپرده شد و گروه مطالعاتی تهران پلاک به پلاک به‌عنوان مجری پروژه شد.

این نشست با حضور و سخنرانی عبدالرضا گلپایگانی مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری، علی اعطا رئیس پیشین کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای شهر، محمدسعید ایزدی دبیر اسبق شورای ‌عالی شهرسازی و معماری، علیرضا ایزدی مدیر‌کل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی و علیرضا انیسی عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری‌ برگزار شد. در این طرح، مقرر شده بود ابنیه حائز ارزش طرح جامع سال 1386 پایش مجدد و به لحاظ ارزش‌گذاری معاصر و تاریخی تفکیک شوند. 

در بخش اول با عنوان مبانی نظری و مطالعات پایه که منجر به تبیین مبانی نظری و شناخت تئوریک از موضوع معماری معاصر هستند، به مروری بر اسناد فرادست و مجموعه آثار گردآوری‌شده صاحب‌نظران در این حوزه، ارزیابی فرایند ثبت و چالش‌های آثار میراث معماری معاصر پرداخته شد.

محتوای بخش دوم با عنوان تدوین معیارهای ارزش‌گذاری به نوعی مَفصل ارتباطی بخش مطالعات و میدانی بود که منجر به تدوین معیارهای ارزش‌گذاری میراث معماری معاصر شد. این معیارها حاصل‌آمده از مصاحبه با صاحب‌نظران متخصص شناخت میراث معماری معاصر تهران و تجربیات گروه مطالعاتی تهران پلاک به پلاک است که بخشی از آن پیش ‌از‌ این در کتاب «سبک‌شناسی معماری دوره پهلوی با تأکید بر شیوه زندگی» منتشر شده بود. این معیارها در سه مقیاس معماری (ارزش‌های شاخص سبکی یا ارزش‌های زیباشناختی/شناسنامه‌دار‌بودن بنا (نام معمار، شرکت ساختمانی و...)/ نوآوری فنی و سازه‌ای/ تحولات شاخص معماری مبتنی بر کاربری‌های نوین/ محوطه‌های ارزشمند)، در مقیاس شهری (بدنه خیابان‌های آغازین، نشانه‌های شهری، یکپارچگی، تک‌دانگی) و در مقیاس موضوعات اجتماعی (مکان رویداد شخصیت‌محور/ مکان رویداد وقایع‌محور/ تداوم فعالیت و ایجاد خاطره جمعی) ارائه شد.

پذیرش ابنیه معماری معاصر از سوی جوامع علمی و نهادهای مدیریتی در ایران هنوز در مراحل اولیه‌ای قرار دارد، ادبیات تخصصی آن شکل نگرفته و از همه مهم‌تر اطلاعات مستند از آنها هنوز بسیار پراکنده است.

بخش سوم با عنوان پایش میدانی در بازه زمانی شهریور 1401 تا بهار 1402 انجام شد. شناسنامه تدوین‌شده برای هر بنا شامل مجموعه‌ای از اطلاعات عمومی (موقعیت مکانی به صورت کروکی و آدرس)، مشخصات شهرسازی (مساحت عرصه، فعالیت پیشین و فعلی، تعداد طبقات) و اطلاعات معماری (مصالح، نام معماردر صورت وجود)، ارزیابی بنا به لحاظ معاصر‌بودن و شرایط ثبتی بنا به همراه تصاویر وضع موجود (در بازه زمانی پایش انجام‌شده) طراحی شد.

این شناسنامه‌ها در سه گروه عمده تخریبی‌ها، پایش‌شده‌ها و ثبت‌شده‌ها تفکیک شدند. نظر به تأکید و احساس ضرورت گروه مطالعاتی تهران پلاک به پلاک برای ایجاد بانک اطلاعاتی ابنیه تهران، پلاک‌های تخریب‌شده یا فاقد ارزش نظیر پست برق نیز در این پروژه، به سبب ایجاد امکان پیگیری تغییرات فعالیتی محدوده‌های شهری و معماری بناها دارای شناسنامه شدند. چنان‌که اگر لایه بناهای واجد ارزش طرح جامع 1386 پیوست تصویری می‌داشت، امکان ارزیابی و آسیب‌شناسی دقیق‌تری از وضعیت این بناها در پایش 1401محقق می‌شد.

نکته‌ای که از نظر نباید دور داشت، این موضوع است که معماری مدرن تهران (از نظر صاحب‌نظران معماری مدرن در دل معماری معاصر قرار دارد)، به نسبت قدمت این سرزمین بسیار جوان و نوپا‌ست. هر چقدر‌ خانه‌های حیاط مرکزی، با حوض‌خانه‌ها و کاشی‌کاری‌ و هشتی‌ها و فضاهای تو‌درتوی آن زبان آشنایی دارد و متعلق به یک خانواده سرزمینی است، معماری مدرن با زبان تازه‌ای سخن می‌گوید و نماینده سرزمین ما در خانواده بزرگ جهانی است که هدف بنیان‌های فکری‌اش در مقطع زمانی شکل‌گیری، هم‌اندیشی و چاره‌جویی برای ارتقای کیفیت زیست انسان‌ها بوده است و تحقق‌پذیری‌اش در هر سرزمین با مواجهه زمینه فرهنگی-زیستی آن سرزمین شکل متفاوتی دارد. از این‌رو نیازمند ساختار متفاوتی در امر مستندنگاری، مطالعه و شناخت است. 

لازم به ذکر است که در میان این ابنیه، بناهایی وجود دارند که در تاریخ معماری نقاط عطف تحول به شمار می‌آیند یا شاخصه‌های سبکی و اثر معمار بنامی هستند. اما از نظر نباید دور داشت که بخش مهمی از شناخت این جریان معماری در گونه‌شناسی و تکثیر آنها در زمینه شهر در مقاطع تاریخی است. زیرساخت این امر مستندنگاری همه ابنیه هستند که امکان تحقق آن بر ساختار سیستم اطلاعاتی کنونی شهرداری با تعریف یک شیوه‌نامه مستندنگاری نیز مهیاست.

و در نهایت 25 پرونده ثبتی به نمایندگی از موارد ضروری مورد توجه در میراث معماری معاصر تدوین شد. کلیسای ارامنه کاتولیک گریگور لوساووریچ اثر پل آبکارو مسجد یزدی‌ها اثر استاد حسین لرزاده به نمایندگی از فضاهایی مذهبی که نیازمند توجه در حوزه مراقبت و حفاظت هستند، مجموعه ابنیه سایت دانشگاه امام علی اثر نیکلای مارکف و ساختمان رادیو بی‌سیم اثر پل آبکار (برای حفاظت از سایت) برای توجه‌دادن به سایت‌های دارای ابنیه با‌ارزش، بوستان بعثت و رازی به خاطر یادآوری ضرورت توجه و حفاظت از زیست شهری و ریه‌های تهران، پایانه جنوب به‌عنوان اولین دروازه مدرن تهران و اولین بنایی که به‌عنوان پایانه ساخته شد، بانک کار (ساختمان بورس) اثر عبدالعزیز فرمانفرماییان به نمایندگی از بلندمرتبه‌هایی که نیازمند حفاظت هستند تا به سرنوشت هتل رزیدانس دچار نشوند، چاپخانه بهارستان (آشتیانی) و کلوب ارامنه اثر رستم وسکانیان به‌عنوان سازه نوآورانه در زمان خود، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شماره 17‌ اثر کیوان خسروانی برای یادآوری ضرورت توجه و حفاظت از همه ابنیه کانون پرورشی فکری کودک و نوجوان، سینما فلسطین اثر اوژن آفتاندلیانس به دلیل ایجاد زنگ خطری که در محدوده تهران توسعه‌یافته با تعطیلی سینماهای صاحب‌نام و تبدیل‌شدن به سالن‌های عروسی (سینما بلوار در بلوار کشاورز) و پاساژ (سینما عصر جدید در خیابان طالقانی) به صدا درآمده است.

ویلا پناهی اثر رولان مارسل دوبرول و ویلا سیاسی اثر گابریل گورکیان به‌عنوان بناهای مسکونی مرجع در تاریخ تحول سکونت در ایران، خانه پرویز تناولی اثر کامران دیبا که در میانه راه تبدیل‌شدن به خانه موزه هنرمند در گیرو‌دار انتقال مالکیت و بهره‌برداری با مدیریت شهری در شرایط مبهمی قرار دارد، بنای باشگاه اندیشه که نمونه‌ای است از درخواست مالک برای تشکیل پرونده ثبت، بانک سپه (نماینده‌ای از بناهای تخت اختیار بانک‌ها و ادارات دولتی و...) و سینما متروپل (نماینده‌ای از بناهای با‌ارزش خیابان لاله‌زار) اثر وارطان هوانسیان و مجموعه بناهای مسکونی-تجاری و اداری تجاری شاتیکیان به‌عنوان نمونه فعالیت‌های مختلط، خانه بلوار، خانه میردامادی و خانه ماهی اثر پل آبکار به‌عنوان نمونه‌های مسکونی دهه‌های 20 و 30 خورشیدی از این بناها هستند.