زخم باز پوست شهر

زورگیری در روشن‌ترین ساعت روز، سرقت وسط اتوبان و هجوم به منازل با سلاح سرد و گرم؛ اینها فقط بخشی از صحنه‌های تکان‌دهنده‌ای است که در یک سال اخیر در برخی شهرها ثبت شده و شبکه‌های اجتماعی را پر کرده است. از چهره‌های بی‌پوشش با سلاح در دست تا حملات هدفمند به خانه‌های مردم، همه چیز از بازگشت خطرناک خشونت عریان به سطح شهر حکایت دارد. 

مسائلی که نه‌فقط امنیت عمومی، بلکه «احساس امنیت» را نیز نشانه رفته‌اند. در روزگاری نه‌چندان دور، نام «اراذل و اوباش» با محله‌گردی‌های شبانه پلیس و برخوردهای گاه‌وبیگاه در میادین شهر جمع می‌شد؛ اما حالا‌ آنچه در برخی پرونده‌ها دیده می‌شود، چیزی فراتر از «اوباش‌گری خیابانی» است. شکل‌گیری باندهای خشن، ارتباط میان سارقان حرفه‌ای‌ و سرقت و آتش‌زدن خانه و ماشین سرقت‌شده و حتی قتل ضمن سرقت مانند ماجرای کیف‌زنی در مقابل خوابگاه دانشگاه و سوختن دختر نوجوان در حمام خانه، نشانه‌های زنگ خطر برای پلیس است. در شرایطی که پلیس همچنان بر برخوردهای واکنشی تأکید دارد و در این مسیر موفق هم بوده است، افکار عمومی بیش از هر زمان دیگری انتظار دارد پیش از آنکه «خونی بریزد»، پلیس وارد میدان شود.

از بزرگراه تا کوچه پس‌کوچه‌ها

در فروردین ۱۴۰۳، ویدئویی از زورگیری مسلحانه در بزرگراه صدر تهران منتشر شد. سارقان بدون هیچ هراسی، خودروها را متوقف می‌کردند و اموال سرنشینان را می‌ربودند. پلیس در پی شناسایی و ردیابی، عاملان این حادثه را بازداشت کرد. اما این تنها نمونه‌ای از خیز تازه خشونت خیابانی ‌بود و کافی است نگاهی به اخبار حوادث در سال گذشته ‌بیندازیم؛ مانند ماجرای قداره‌کشی و جنجال‌آفرینی در پشت‌بام یک منزل مسکونی‌ در مشهد که شهریور سال گذشته رخ داد و در حالی پلیس را به لانه دزدان کشاند که تعداد زیادی گوشی‌های تلفن همراه و اموال سرقتی دیگر از مخفیگاه آنان کشف شد.‌

مهرماه سال گذشته، در یکی از عملیات‌های موفق پلیس، فیلمی باورنکردنی از کلکسیونی از قداره‌های اراذل و اوباش پایتخت منتشر شد که تعداد و انواع قداره‌‌ها شوک‌آور بود. همان مهرماه بود که خبر قداره‌کشی چند شرور در شهر‌ری ایجاد رعب و وحشت کرد که خیلی سریع خبر شناسایی آنها رسانه‌ای شد. در نهایت فرمانده انتظامی شهرستان ری از دستگیری پنج شرور سابقه‌دار و عاملان تخریب خودروهای شهروندان‌ که اقدام به درگیری و تخریب اموال عمومی کرده بودند، خبر داد و گفت: «این متهمان در برابر پلیس ناتوان بودند». یا داستان قمه‌کشی در مجیدیه تهران که بعد از دستگیری مشخص شد متهمان از گذشته با یکدیگر اختلافات عمیق شخصی داشته و روز حادثه با قرار از پیش تعیین‌شده در میان اهالی محله درگیری را آغاز کرده بودند.‌

البته بنا بر حساسیت موضوع، مأموران بی‌درنگ وارد عمل شده و با اقدامات اطلاعاتی گسترده، ابتدا مخفیگاه متهمان را شناسایی کرده و پس از کسب مجوز‌های لازم قضائی، آنها را در کوتاه‌ترین زمان ممکن طی عملیات غافلگیرانه بازداشت ‌و به مقر انتظامی منتقل کردند. در آبان گذشته نیز قداره‌کشی و وحشت‌آفرینی یک «گنده‌لات» در خیابان ولیعصر تهران و چهار نفر از اراذل و اوباش در چیتگر تهران خبرساز شد که پلیس ‌اشراری را که باعث ناامنی و درگیری وحشت‌آور شده بودند، خیلی سریع‌ دستگیر کرد. در یک سال گذشته‌ ماجراهایی از این‌دست کم نبوده و همچنان ادامه دارد. در فروردین ۱۴۰۴، یک مادر در خیابان صابونیان تهران، در‌حالی‌که کودکش را در آغوش داشت، هدف حمله یک سارق قرار گرفت و تلفن همراهش ربوده شد. این حادثه بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی داشت.

در اردیبهشت، ویدئویی از صحنه دلخراش دیگری در محله شوش تهران منتشر شد؛ دو نفر از اوباش، گوشواره زن جوانی را با خشونت از گوشش ربودند. چندی قبل‌تر، در اسلامشهر، مهاجمان با قمه و چماق به یک خودروی سواری حمله کردند؛ سه نفر مجروح شدند و به بیمارستان انتقال یافتند. در همین ایام، علاوه بر اخبار دستگیری این متهمان، پلیس آگاهی تهران اعلام کرد چند باند سارقان منازل از‌جمله یک باند پنج‌نفره که در سرقت‌های مسلحانه نقش داشتند، شناسایی و دستگیر شده‌اند. پلیس همچنین از بازداشت اراذل موتورسوار جنوب تهران خبر داد که با حرکات نمایشی، معبر اصلی را مسدود کرده بودند.

وقتی جرم جلوتر از پلیس حرکت می‌کند

این موارد تنها بخشی از زنجیره رو به رشد حوادث خشن شهری است. واقعیت آن است که بسیاری از مداخلات پلیس، در واکنش به ویدئوهای منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی شکل می‌گیرد. آنچه در این بین مغفول مانده، نبود سامانه‌ای پیشگیرانه برای شناسایی و مهار باندها و افراد خطرناک پیش از وقوع جرم است.

در اسفند ۱۴۰۳، در محله ولنجک، فردی با قداره در خیابان قدرت‌نمایی کرد؛ فیلمی که پس از انتشار در فضای مجازی منجر به بازداشت او شد. چند روز پیش از آن، در درکه‌ فردی با قمه به شهروندی حمله کرده بود. پلیس در هر دو مورد پس از انتشار کلیپ و شناسایی چهره‌ها وارد عمل شد. همه این اقدامات تحسین‌برانگیز است، اما کافی نیست.

پلیس، نه‌فقط پس از حادثه

امنیت، مطالبه‌ای آنی و بنیادین است؛ اما نه‌فقط با حضور پلیس پس از وقوع جرم، بلکه با پیشگیری از آن معنا پیدا می‌کند. حوادثی مانند سرقت از منازل یا زورگیری‌های خشن، معمولا توسط افراد یا باندهایی با سوابق مشخص رخ می‌دهد. چرا این افراد پیش از ارتکاب جنایت شناسایی و مهار نمی‌شوند؟ پاسخ را باید در نوع نگاه «امنیتی» جست‌وجو کرد که هنوز به‌طور کامل به رویکرد «اطلاعات‌محور» و «هوشمند» تن نداده است.

خطر قدرت‌نمایی مجازی

بخش درخور توجهی از تهدیدات امروزی، صرفا خیابانی نیست؛ فضای مجازی به بستری برای قدرت‌نمایی خشونت‌آمیز بدل شده است. برخی از اراذل و اوباش با انتشار ویدئوهایی از زورگیری یا قمه‌کشی خود، به دنبال ایجاد فضای رعب هستند؛ امری که گاه به الگوسازی مخرب برای نوجوانان نیز منجر می‌شود.

در این زمینه، برخوردهایی موردی و البته سریع و قاطع انجام شده است. مثلا در دی‌ماه ۱۴۰۳، فردی در صفادشت که در اینستاگرام اقدامات مجرمانه‌اش را تبلیغ می‌کرد، بازداشت شد. اما تکرار چنین مواردی نشان می‌دهد که نیازمند نظامی مستمر برای رصد، هشدار و اقدام در فضای مجازی هستیم.

افکار عمومی‌ منتظر اقدام پیشگیرانه است

در برخی مناطق تهران، به‌ویژه در نیاوران، اجرای طرح «امنیت محله‌محور» دستاوردهایی داشته است. حضور مستمر پلیس، تعامل نزدیک با ساکنان محلی و بهره‌گیری از گشت‌های اطلاعاتی، موجب کاهش تحرک اوباش شده است. این الگو می‌تواند در سایر مناطق نیز اجرا شود. حضور پلیس باید «پیش‌دستانه» باشد‌ نه صرفا «واکنش‌گرانه». امروز دیگر امنیت تنها با آمار جرم و جنایت و میزان دستگیری مجرمان سنجیده نمی‌شود؛ «احساس امنیت‌» بخش مهمی از واقعیت اجتماعی است. در دنیایی که اخبار با سرعت نور منتشر می‌شوند، پلیسی موفق است که بتواند چند گام جلوتر از تهدیدات حرکت کند. جامعه نمی‌پذیرد که پلیس صرفا پس از وقوع فاجعه‌ وعده شناسایی و دستگیری بدهد. آنچه مطالبه مردم است، حضور هوشمندانه و اقدام به‌موقع است؛ پیش از آنکه خونی بریزد.

ضرورت اقدامات پیشینی برای پیشگیری از ناامنی و احیای حس امنیت عمومی

بنا بر آنچه در این گزارش تأکید شد، اقدامات اخیر پلیس در برخورد میدانی با سرقت‌های خشن و اراذل و اوباش، هرچند توانسته بخشی از مطالبات عمومی را پاسخ دهد و حمایت افکار عمومی را هم به دنبال داشته باشد، اما به‌تنهایی ضامن بازگشت پایدار امنیت نیست. گفت‌وگوی «شرق» با احمد بخشایش‌اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، نشان می‌دهد که سیاست‌های امنیتی نیازمند اقدامات «پیشینی» هستند؛ یعنی مداخله پیشگیرانه قبل از آنکه فضای روانی جامعه دچار اختلال شود. این اقدامات باید نه‌تنها در سطح انتظامی، بلکه در لایه‌های عمیق‌تری همچون تقویت بنیان‌های اقتصادی و کاهش نابرابری‌ها نیز صورت گیرد. درعین‌حال، احمدی، دیگر عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس نیز به «شرق» از اهمیت اقدامات پیشگیرانه پلیس گفته و افزوده است: نقش پلیس تأمین امنیت و آرامش در جامعه است و برای تأمین امنیت و آرامش در جامعه قطعا با کسانی که مخل نظم و امنیت جامعه هستند، برخورد می‌شود.

این برخورد باید به نحوی باشد که تأثیر بازدارندگی خود را داشته باشد. او گفت: برای اثربخشی بیشتر این مقابله و بازدارندگی، پلیس باید اقدامات پیشینی انجام دهد تا حس نبود امنیت در بین مردم ایجاد نشود. نیروهای پلیس باید بررسی کنند تا بتوانند پیش از وقوع جرم و نشر فیلم‌های رعب‌آور در فضای مجازی، جلوی این خلافکاران را بگیرند و اگر نقص قانونی هم وجود دارد، به مجلس درخواست دهند و مجلس هم این آمادگی را دارد که کمک کند و نیازمندی‌های قانونی آنها را هم برطرف کند. در این مسیر، پلیس باید با اشراف اطلاعاتی و ورود زودهنگام، از تبدیل ناهنجاری‌ها به بحران جلوگیری کند؛ همان‌گونه که بخشایش تأکید می‌کند، انتشار گسترده فیلم‌های زورگیری در فضای مجازی، در صورت نبود مداخله سریع، می‌تواند جامعه را دچار «حس ناامنی» کند که گاه خطرناک‌تر از خود ناامنی است.

تداوم برخورد با اراذل و سارقان خشن، اگر در کنار بازتعریف سیاست‌های پیشگیرانه در سطوح اقتصادی و رسانه‌ای قرار گیرد، می‌تواند راه را برای بازیابی اعتماد عمومی و مشارکت مردمی در امنیت هموار کند. وقتی ارزش پول ملی کاهش می‌یابد و فضای اجتماعی متأثر از ناکارآمدی اقتصادی و فرهنگی می‌شود، بروز رفتارهای خشونت‌بار و ضد نظم نیز محتمل‌تر می‌شود. به‌همین‌دلیل بازتولید امنیت تنها از مسیر عملیات فیزیکی پلیسی نمی‌گذرد، بلکه نیازمند سیاست‌گذاری هوشمندانه، اصلاح ساختارهای اقتصادی و البته تقویت سرمایه اجتماعی پلیس از طریق عطوفت با مردم و اقتدار در برابر مجرمان است.

دو عضو کمیسیون امنیت ملی در گفت‌وگو با «شرق» تأکید کردند:

‎حمایت قانون‌گذاران از عملیات بازدارنده پلیس

‌افزایش سرقت‌های خشن، زورگیری‌های مسلحانه و انتشار ویدئوهای رعب‌آور از اراذل و اوباش در فضای مجازی، موجی از نگرانی روانی در جامعه ایجاد کرده؛ موجی که تنها با برخورد سخت‌گیرانه و پیش‌دستانه پلیس می‌توان بر آن غلبه کرد. دو عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس در گفت‌وگو با «شرق»، با تأکید بر ضرورت اقدامات پیشینی پلیس، نه‌تنها بر اقتدار نهادهای امنیتی صحه گذاشتند، بلکه بازگرداندن آرامش روانی به جامعه را مستلزم بازدارندگی عملیاتی و تقویت سرمایه اجتماعی فراجا دانستند؛ سرمایه‌ای که در سایه حمایت عمومی و به پشتوانه شفافیت عملکرد پلیس احیاشدنی است.

لزوم اقدامات پیشینی از سوی فراجا برای جلوگیری از گسترش ناامنی در جامعه

احمد بخشایش‌اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با «شرق»، درباره نحوه مقابله با دزدان و جنایتکاران از سوی فراجا، گفت: اقدامات پلیس برای مقابله با دزدان و جنایتکاران را باید در یک پازل بزرگ در نظر گرفت. پلیس در تمام دنیا مقتدر است و تلاش می‌کند که با مردم با عطوفت رفتار کند و با سارقان و خلافکاران به‌تندی و بر‌اساس قانون عمل کند. او در ادامه بیان کرد: پلیس در کشور ما هم به همین وظیفه خود به‌خوبی عمل کرده و در این مدت‌زمان به‌خوبی توانسته در برابر این مجرمان قد علم کند و سرمایه اجتماعی را افزایش دهد.

او افزود: برای جلوگیری از بروز این تخلفات از سوی مجرمان و به‌عنوان اقدامات پسینی باید چند اقدام انجام شود. ابتدا اینکه اقتصاد ناهمساز را به اقتصاد امنیت‌ساز تبدیل کنیم. بخشایش‌اردستانی افزود: وقتی ارزش پول ملی ما کم است، بنیان‌های اخلاقی مورد سؤال قرار می‌گیرد و مردم دست در جیب یکدیگر دارند و همدیگر را با عتاب و خطاب دنبال می‌کنند و از هم ناراحت هستند و فکر می‌کنند که باید از جیب دیگران پول به جیب آنها بیاید.

این نماینده مجلس ادامه داد: در این شرایط عده‌ای که زور و قدرت به معنای منفی آن را دارند، در فضای مجازی فیلم‌هایی از خودشان برای ایجاد رعب و وحشت در بین مردم منتشر می‌کنند تا مردم و درواقع قربانیان آنها در مواجهه با آنها خیلی مقاومت نکنند.

عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفت: انتشار این فیلم‌ها و پخش‌شدن اخبار دزدی و زورگیری از سوی این اشخاص، حس ناامنی را در جامعه ایجاد می‌کند که متأسفانه این حس ناامنی در برابر خود ناامنی خیلی بدتر است. در این شرایط پلیس باید اقدامات پیشینی انجام داده و قبل از مختل‌شدن فضای روانی جامعه جلوی اقدامات بر‌هم‌زننده نظم جامعه را به دست اراذل و اوباش بگیرد.

این نماینده مجلس شورای اسلامی با تأکید بر اینکه پلیس همچنان باید با اقتدار با این گروه‌ها برخورد کند و اجازه ندهد که چنین فضاهایی در کشور شکل بگیرد، ادامه داد: وقتی پلیس و فراجا بتوانند به‌خوبی با اقدامات پیشینی جلوی این اقدامات را بگیرند، برای جامعه حس امنیت به وجود می‌آید و مردم هم به پلیس کمک خواهند کرد و این نهاد امنیت‌ساز را دوست خواهند داشت.

 پلیس باید اقدامات پیشینی انجام دهد تا حس نبود امنیت در بین مردم ایجاد نشود

حجت‌الاسلام‌والمسلمین وحید احمدی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با «شرق»، درباره میزان موفقیت‌آمیزبودن نحوه مقابله پلیس با خلافکاران و جنایتکاران که جو امنیت روانی جامعه را مختل کرده‌اند، گفت: پلیس در مدت‌زمان اخیر مواجهه و مقابله خوبی با دزدان و خلافکاران که اقدام به برهم‌زدن نظم عمومی جامعه کرده‌اند، داشته است. این بی‌نظمی‌ها و خلافکاری‌ها در دوران‌های مختلف و زمان‌های مختلف به اشکال مختلف همیشه وجود داشته است. او ادامه داد: اما با پیشرفت رسانه‌های جمعی و فضای مجازی این خلافکاری‌ها تنوع بیشتری پیدا کرده و با سرعت بیشتری این اقدامات خلاف قانون در سطح جامعه و در افکار عمومی نشر می‌شود.

این عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس افزود: نقش پلیس تأمین امنیت و آرامش در جامعه است و برای تأمین امنیت و آرامش در جامعه قطعا با کسانی که مخل نظم و امنیت جامعه هستند، برخورد می‌شود. این برخورد باید به نحوی باشد که تأثیر بازدارندگی خود را داشته باشد.

او گفت: برای اثربخشی بیشتر این مقابله و بازدارندگی، پلیس باید اقدامات پیشینی انجام دهد تا حس نبود امنیت در بین مردم ایجاد نشود. نیروهای پلیس باید بررسی کنند تا بتوانند پیش از وقوع جرم و نشر فیلم‌های رعب‌آور در فضای مجازی جلوی این خلافکاران را بگیرند و اگر نقص قانونی هم وجود دارد، به مجلس درخواست دهند و مجلس هم این آمادگی را دارد که کمک کند و نیازمندی‌های قانونی آنها را هم برطرف کند.

این نماینده مجلس دوازدهم گفت: از سوی دیگر دستگاه قضائی باید به‌شدت با مخلان نظم و امنیت جامعه برخورد کند، زیرا در این شرایط دیگر رأفت اسلامی کارساز نیست. احمدی ادامه داد: این خلافکاران غالبا به اندیشه‌ها و منافع خاص خودشان که هرزه‌گری و سلب آسایش و آرامش دیگران است، توجه می‌کنند، بنابراین باید با آنها برخورد جدی و بازدارنده شود.

این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس خاطرنشان کرد: کشور ما از امنیت خوبی برخوردار است اما همین مقدار از نبود امنیت و اینکه افراد به خود اجازه دهند که در فضای مجازی اقدام به ایجاد رعب و وحشت در بین مردم کنند که باعث شود مردم حس نبود امنیت داشته باشند، هم نباید وجود داشته باشد و باید با آن برخورد شود.

احمدی ضمن تأیید عملکرد فراجا در مواجهه با جانیان و خلافکاران گفت: ما باید این واقعیت تلخ را بپذیریم که ساختار حکومت ما به دلیل رأفت اسلامی که داشته، در خیلی از مواقع به حفظ اقتدار پلیس بی‌توجهی شده است. به‌عنوان مثال چند سال قبل دولت پلیس را از به همراه داشتن سلاح منع کرد و باعث شد در همین تهران گروهی از اراذل و اوباش که در یک درگیری مسلح بودند، با پلیس‌های خلع‌سلاح‌شده مواجه شده بودند، با این استدلال که برخوردی با مردم صورت نگیرد و باعث شد پلیس آسیب ببیند، بنابراین اقتدار پلیس یکی از مؤلفه‌های اصلی هر حاکمیتی است.

این نماینده مجلس شورای اسلامی گفت: در دنیا اقتدار پلیس به‌هیچ‌وجه شکسته نمی‌شود. وظیفه تأمین امنیت و نظم جامعه بر دوش پلیس گذاشته شده است و باید اقتدار پلیس به او برگردانده شود.

مجموعه نظرات مطرح‌شده از سوی اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس نشان می‌دهد که نهاد قانون‌گذار درباره بازتعریف مأموریت‌های پلیس در دوره‌ای که خشونت‌های خیابانی با ابزار رسانه‌ای تشدید می‌شود، حساسیت جدی دارد. تأکید بر اقدامات پیشینی و نه صرفا واکنش‌های پسینی، مؤید این واقعیت است که ساختار امنیت عمومی باید از فاز دفاعی به فاز پیشگیرانه تغییر ماهیت دهد. در‌این‌میان افکار عمومی نیز با مشاهده قاطعیت توأم با تدبیر فراجا، نه‌تنها به امنیت احساس‌شده دست خواهد یافت، بلکه خود به یک عنصر پشتیبان برای موفقیت پلیس در صحنه عمل بدل خواهد شد. حفظ اقتدار فراجا، در عین رعایت موازین قانونی و کرامت شهروندان، امروز نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت حکمرانی در ایرانِ در حال مواجهه با تهدیدات نوظهور است.