جنگ با آب

شرق: استان‌های درگیر بحران آب نه‌تنها رکورددار تولید محصولات کشاورزی بلکه صدرنشین محصولات آب‌بر شده‌اند! گزارش وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی 1399-1400 به وضوح نشان داد که تولید محصولات آب‌بر بیشتر در استان‌های خشک اتفاق می‌افتد.‌

بر اساس این گزارش، بیش از ۹۲ درصد از تولیدات زراعی کشور در زمین‌های آبی بوده و بیشترین تولید با کشت آبی را هم استان‌‌های فارس، اصفهان و خراسان رضوی داشته‌اند.‌

تمرکز کشت محصولات زراعی آبی در استان‌های خشک

آخرین گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد استان‌های درگیر بحران آب، رکورددار تولید محصولات کشاورزی هستند. این موضوع در شرایطی است که وزیر جهاد کشاورزی اعلام کرده با ابلاغ سند الگوی کشت، قرار است فقط در سال اول چهار میلیارد مترمکعب صرفه‌جویی در مصرف آب بخش کشاورزی صورت گیرد.

گزارش وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی 1399-1400 به وضوح نشان داد تولید محصولات آب‌بر بیشتر در استان‌های خشک اتفاق می‌افتد.

در سال زراعی 1399-1400 سطح زیر کشت محصولات حدود ۱۱ میلیون هکتار بوده که از این مقدار 50.45 درصد متعلق به زمین‌های دیم و 49.55 درصد مربوط به زمین آبی بوده است. با این حال سهم تولید زمین‌های زیر کشت دیم به‌شدت پایین بوده و به‌طور کلی تنها 7.63 درصد از محصولات از این زمین‌ها برداشت شده و بیش از ۹۲ درصد از تولیدات زراعی کشور در زمین‌های آبی بوده و بیشترین تولید با کشت آبی را هم استان‌‌های فارس، اصفهان و خراسان رضوی داشته‌اند. یعنی تمرکز تولید زراعی آبی در استان‌هایی است که آب‌و‌هوای خشک دارند و بالابودن سهم تولیدات کشاورزی در این استان‌ها تنها به دلیل دارابودن زمین‌های زراعی آبی است.

بیشترین میزان تولید «آبی» در سال زراعی گذشته‌ مربوط به «ذرت علوفه‌ای» بوده است. گرچه اقلیم گرم و خشک ایران کشاورزان را به سمت تولید این محصول کشانده است، چراکه این گیاه نیاز به حرارت بالای 20 درجه سانتی‌گراد دارد، اما هم‌زمان ذرت گیاهی است که برای رشد به‌شدت نیاز به آب هم پیدا می‌کند. بر اساس گزارش‌ها، تولید هر کیلو ذرت بین 750 تا هزارو 500 لیتر آب مصرف می‌کند. طبق گزارش وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی گذشته، 10.8 میلیون تن از این محصول تولید شده که متأسفانه بیشتر در استان‌هایی با اقلیم گرم و خشک کاشته شده است. فارس 22.2 درصد، تهران 14 درصد، خوزستان 12.1 درصد، اصفهان 10.1 درصد و خراسان رضوی 7.1 درصد از سهم تولید این گیاه را در دست داشته‌اند.‌

خوزستان؛ قطب محصولات زراعی‌

علاوه بر این، طبق گزارش رسمی وزارتخانه بیشترین تمرکز تولید محصولات زراعی نیز در استان‌هایی بوده که آب‌و‌هوای خشک دارند و استان‌های خوزستان، فارس، اصفهان، خراسان رضوی، آذربایجان غربی و تهران بیشترین سهم را در وزن محصولات نهایی کشاورزی به خود اختصاص داده‌اند.

خوزستان با آب‌وهوایی گرم و شرجی رتبه اول تولید محصولات در سال زراعی 1399-1400 را به خود اختصاص داده است؛ به‌طور میانگین 17.4 درصد از کل تولیدات زراعی کشور در خوزستان است. بعد از آن فارس با سهم 5.9 درصد و بعد هم اصفهان با سهم 5.3 درصد. استان‌های خراسان رضوی، آذربایجان غربی و تهران هم در رده‌های بعدی قرار دارند. حضور استان‌های فارس، اصفهان و خراسان رضوی در رتبه‌های بالای تولید محصولات کشاورزی در حالی است که این سه استان به ترتیب رتبه‌های 3، 16 و 11 را در بین سطح زیر کشت استانی به خود اختصاص داده‌اند. یعنی تمرکز تولید در استان‌هایی است که هم آب‌و‌هوای خشک دارند و هم سطح زیر کشت کمتری را به خود اختصاص داده‌اند.

در مقابل استان کهگیلویه‌و‌بویراحمد با داشتن آب‌و‌هوای کوهستانی و منابع آبی فراوان در رتبه آخر میزان وزنی تولید محصولات کشاورزی قرار گرفته‌ است.

تولید وسیع گوجه‌فرنگی و ذرت در کرمانشاه

علاوه بر گزارش‌های رسمی، اظهار نظرهای کارشناسی هم کشت عمده محصولات آب‌بر در استان‌‌های خشک را تأیید می‌کند. برای مثال ابتدای شهریور سال جاری دانیال کهریزی، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه رازی کرمانشاه، با اشاره به تولید وسیع انواع محصولات پرآب‌بر مانند گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، ذرت، چغندر‌قند و پیاز در کرمانشاه به ایرنا گفته بود: «کرمانشاه تبدیل به تولید محصولات پرآب‌بر سایر استان‌ها شده و این در حالی است که کشاورزان اجازه کشت این محصولات را در استان خود ندارند».

کهریزی همچنین با اشاره به خشک‌شدن سراب‌های بزرگ استان کرمانشاه مانند سراب نیلوفر و هشیلان و دیگر چشمه‌ها عنوان کرده بود اگر خوب به اطراف این سراب‌ها بنگرید، می‌بینید چطور فواره‌های آب‌پاش کشاورزان برای تولید ذرت، چغندر‌قند و سیب‌زمینی و در راستای منافع عده‌ای انگشت‌شمار معمولا باز است و آب را از دل زمین و سفره‌های زیر‌زمینی بیرون می‌کشند و باعث خشک‌شدن سراب‌ها شده‌اند.‌

کشت هندوانه با آب شیرین سیستان و بلوچستان

کمی پس از این اظهارات خبرگزاری تسنیم هم اعلام کرد که بررسی و گزارش‌های میدانی‌اش نشان می‌دهد در سال گذشته در مناطقی از جنوب استان سیستان‌و‌بلوچستان و با ابتدایی‌ترین روش‌ها، هندوانه ـ میوه‌ای که آب بسیار زیادی برای پرورش نیاز دارد‌ـ کاشته شده است و عجیب‌تر اینکه برای مثال در شهرستان سرباز و بخش باهوکلات شهرستان دشتیاری، بخش عمده هندوانه‌های کشت‌شده به‌ دلیل کم‌آبی و بازنشدن به‌موقع آب سد به پایین‌دست، از بین رفته است.

طبق ادعای تسنیم، هندوانه تنها محصول آب‌بری نیست که در سیستان‌و‌بلوچستان کشت می‌شود و برای مثال برنجی که در شمال ایران در پرآب‌ترین استان‌ها می‌کارند نیز در این استان کشت می‌شود.‌

در همین راستا علیرضا قاسمی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان سیستان‌و‌بلوچستان گفته است حتی اگر آب رایگان هم داشته باشیم، با توجه به خشک‌سالی و وضعیت آبی استان نباید هندوانه کاشت، چراکه این محصول آب زیادی جذب می‌کند.‌

طرح الگوی کشت؛ بعد از 13 سال کش‌وقوس

به دنبال همین وضعیت قرار شد از ابتدای مهرماه، طرح الگوی کشت بالاخره اجرا شود. طرحی که 13 سال از ابلاغ آن از سوی مجلس می‌گذرد و به همین میزان روزهای متعددی که می‌شد با اجرای آن به مدیریت منابع آبی در بحران خشک‌سالی فعلی کمک کرد، از دست رفته‌اند.

با این حال وزیر جهاد کشاورزی ادعا می‌کند دلیل تأخیر 13ساله در تهیه سند اجرای الگوی کشت در کشور نه دانش، بلکه نحوه اجرای آن بوده است. به گفته وزیر قرار است فقط در سال ابتدایی اجرای این سند چهار میلیارد مترمکعب آب صرفه‌جویی شود تا یارانه کشت که به بخش کشاورزی داده می‌شود، به کشت محصولات کم‌آب‌بر و محصولات راهبردی کشاورزی اختصاص داده شود.

وزیر جهاد کشاورزی در‌این‌باره گفته است: «تلاش داریم بتوانیم با حمایت‌هایی که در این بخش انجام می‌شود و بخشودگی آب‌بها توسط وزارت نیرو و اعمال یارانه کشت، به سمت کشت محصولات کم‌آب‌بر و راهبردی در کشور پیش برویم؛ البته بر اساس عوارض بر روی محصولات جالیزی نیز تلاش داریم تا کشاورزان با انگیزه به سمت کشت محصولات راهبردی حرکت کنند».

به گفته این مقام، این عوارض، یارانه‌ها، تسهیلات و بخشودگی آب‌بها یکی از ابزارهای حمایت از الگوی کشت است که به‌صورت طیفی به اجرای الگوی کشت کمک می‌کند.‌

کشاورزان خاطرات بدی از خرید تضمینی دارند

علی رضوانی‌زاده، کارشناس کشاورزی، ضمن تأیید کشت محصولات پرآب‌بر در استان‌های خشک کشور، به «شرق» می‌گوید: متأسفانه در میان کشاورزان تمکین از قانون اصلاح الگوی کشت دیده نمی‌شود تا برخی محصولات آب‌بر با محصولاتی که مصرف آب کمتری دارند، جایگزین شود. البته این عدم تمکین دلایل مختلفی دارد و شاید مهم‌ترین دلیل آن عدم ایجاد انگیزه در کشاورزان است.

او یادآور می‌شود که چندین سال است در کشور ما تلاش برای اجرای کشت قراردادی که اکنون دولت آن را آغاز کرده، انجام می‌شده ولی به ثمر نمی‌رسیده؛ درحالی که چهار سال پیش حتی وزارت خارجه افغانستان هم در حال اجرای این نوع طرح بوده است.

رضوانی‌زاده درباره طرح الگوی کشت وزارت کشاورزی ادامه می‌دهد: امیدواریم این سند در عمل بتواند تضمین کند که کشاورز از هر هکتار کشت محصولات کم‌آب‌بر به اندازه کشت محصولی با آب‌بری زیاد سود خواهد کرد. چون طبیعتا کشاورز ابتدا معیشت و دخل‌و‌خرج خودش را در نظر می‌گیرد و سپس منافع کشور را. دولت باید حتما سود کشاورزان را تضمین کند، چون در این سال‌ها کشاورزان خاطرات بدی از خرید تضمینی محصولاتی مثل پیاز، سیب و... داشته‌اند و اعتماد مجدد به دولت قطعا برایشان سخت است. همچنین متأسفانه هدفمندی یارانه‌ هیچ‌وقت برای تولیدکننده مفید واقع نشده و یارانه و حمایت‌هایی هم اگر بوده‌اند، در ابتدای مسیر بوده است؛ بنابراین دلالان، واسطه‌ها و حتی قاچاقچیان مانع رسیدن یارانه‌های کشاورزی به کشاورزان شده‌اند.

هیچ‌کدام در قواره انجام کار نیستند

از نگاه عضو هیئت‌مدیره انجمن کشت فراسرزمینی، سند کشت قراردادی برخلاف سند کشاورزی فراسرزمینی که رضوانی آن را سرتاپا نقص می‌خواند، چارچوب خوبی دارد اما عملی‌شدن آن است که اهمیت دارد. رئیس هیئت‌مدیره انجمن کشت فراسرزمینی می‌افزاید: ما اکثرا قوانین را داریم ولی در اجرا با ضعف همراه هستیم؛ نمونه‌اش همین قانون کسب‌وکار که به آن عمل نمی‌شود و رتبه ما از این نظر حدود 150 در دنیاست، با این حال متن قانونش درست است. سند اجرای الگوی کشت هم دقیقا همین‌طور است.

رضوانی در نهایت می‌گوید: به نظر من وزیر به‌جد پیگیر مسائلی همچون کشت قراردادی و اصلاح الگوی کشت بوده و هست ولی اجرا بر عهده معاونانش است که از نگاه من هیچ‌کدامشان در قواره انجام این کار نیستند. در یک سال و نیمی که از عمر دولت جدید می‌گذرد، متأسفانه در وزارت جهاد شاهد بودیم چندان موفق به عملی‌کردن شعارهای دولت نبوده‌اند.