گفتوگو با محمدعلی صفورا درباره ضرورت بازتعریف نقش پژوهش در سینمای ایران
سینمای ایران بدون پژوهش صنعتی نمیشود
محمدعلی صفورا، نویسنده، پژوهشگر، فیلمساز و استاد دانشگاه، با اشاره به سابقه شکلگیری رشته سینما در دانشگاههای ایران اظهار کرد: رشته سینما با توجه به قدمت خود در نظام آموزش عالی و آغاز دوره کارشناسی ارشد آن در حدود ۲۵ تا ۳۰ سال پیش، امروز حوزههای پژوهشی متعددی را در بر میگیرد و از این جهت، مطالعات سینما در ایران نسبت به دیگر رشتههای هنری چندان نوپا محسوب نمیشود.
به گزارش گروه رسانهای شرق،
محمدعرفان صدیقیان: محمدعلی صفورا، نویسنده، پژوهشگر، فیلمساز و استاد دانشگاه، با اشاره به سابقه شکلگیری رشته سینما در دانشگاههای ایران اظهار کرد: رشته سینما با توجه به قدمت خود در نظام آموزش عالی و آغاز دوره کارشناسی ارشد آن در حدود ۲۵ تا ۳۰ سال پیش، امروز حوزههای پژوهشی متعددی را در بر میگیرد و از این جهت، مطالعات سینما در ایران نسبت به دیگر رشتههای هنری چندان نوپا محسوب نمیشود. او افزود: پایاننامههای کارشناسی ارشد و حتی دکتری در این حوزه بسیار فراوان است و خوشبختانه در شرایط کنونی، علاوه بر فعالیت گسترده پایاننامهها، مقالات علمی-پژوهشی متعددی نیز در زمینه سینما منتشر شده است. همچنین روند تألیف و ترجمه آثار تخصصی مرتبط با سینما نیز در سالهای اخیر رونق یافته و به غنای منابع افزوده است.
تحول کمی و کیفی منابع پژوهشی
صفورا با مقایسه وضعیت امروز با سه دهه پیش گفت: شاید تا ۳۰ سال پیش، آثار پژوهشی در حوزه سینما بسیار محدود بود و تنها شمار اندکی منابع پایه و مشخص وجود داشت، اما امروز در مهمترین حوزههای مطالعات سینمایی، از عمیقترین لایههای نظری و معنایی تا مباحث زیباییشناسی، پژوهشهای گسترده و متنوعی صورت گرفته و از این منظر با کمبود مواجه نیستیم. وی ادامه داد: علاوه بر این، دسترسی به منابع از طریق اینترنت نیز به شکل شایان توجهی تسهیل شده است و این مجموعه شرایط نشان میدهد در زمینه پژوهش سینمایی، تمامی عناصر لازم برای تقویت صنعت سینما و همچنین توسعه جنبههای آکادمیک آن مهیا و در دسترس است.
2 مسیر اصلی تولید پژوهش در سینما
این استاد دانشگاه با اشاره به ماهیت تولید پژوهش در حوزه سینما توضیح داد: بخش عمده پژوهشهایی که امروز صورت میگیرد، حاصل دغدغه و تشخیص شخصی پژوهشگران است؛ چه آنهایی که براساس موضوع پایاننامههای خود وارد پژوهش میشوند و چه محققانی که صرفا به دلیل علاقه یا ضرورت علمی، انجام مطالعه را الزامی میدانند. وی تصریح کرد: در کنار این جریان مستقل، سازمانهای متولی سینما ازجمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر نهادهای مرتبط با این حوزه نیز دارای معاونتهای پژوهشی هستند. این معاونتها هرساله فهرستی از موضوعات مورد نیاز خود را منتشر میکنند و به این ترتیب، گروهی از پژوهشگران نیز به سمت موضوعات کاربردی هدایت میشوند و آنها را مورد مطالعه و تحقیق قرار میدهند.
ضرورت بهرهبرداری عملی از پژوهشها
صفورا ادامه داد: خوشبختانه این همزمانی دو مسیر -یعنی پژوهشهای مبتنی بر نیاز و علاقه محققان از یک سو و مطالعات کاربردی مورد درخواست نهادهای سینمایی از سوی دیگر- باعث شده است پژوهش در سینما نهتنها ادامه یابد، بلکه بهطور مستمر در حال تولید باشد. او با تأکید بر اینکه نکته مهم اینجاست که این پژوهشها باید به کار گرفته شوند، بیان کرد: واقعیت این است که ما در حوزه منابع پژوهشی هیچ کمبودی نداریم، اما آنچه اهمیت دارد اتصال این پژوهشها به صنعت سینماست. اگر چنین پیوندی برقرار شود، میتوان انتظار داشت سینمای ایران به شکوفایی بیشتری برسد و شکافها و ضعفهایی که در حوزههای مختلف وجود دارد از طریق یافتههای پژوهشی ترمیم و برطرف شوند.
ضعف پیوند میان دانشگاه و بدنه سینما
این پژوهشگر در ادامه مباحث خود درباره وضعیت ارتباط دانشگاه و صنعت سینما اظهار کرد: همانطور که اشاره شد، نکته مهم این است که اکنون ارتباط میان بدنه سینما و جامعه دانشگاهی تا چه اندازه برقرار است؛ متأسفانه این ارتباط اندک است. تولیدات مختلف علمی و پژوهشی بهطور گسترده در حال انجام است، اما این روند هنوز به مرحلهای نرسیده که دستاوردهای دانشگاهی به بدنه سینما راه یابد و بهصورت عملی به کار گرفته شود. وی افزود: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش پژوهش خود تلاشهایی انجام داده و با برگزاری «جایزه پژوهش سال سینمایی» و دعوت از استادان و دانشجویان برای ارائه پژوهشهای مرتبط، میکوشد این پیوند را تقویت کند. بااینحال، صرف تولید و ارائه پژوهش کافی نیست و زمانی میتوان به هدف اصلی نزدیک شد که این پژوهشها مورد استفاده قرار گیرند.
لزوم سازماندهی و بهرهگیری عملی از پژوهشها
صفورا بیان کرد: تحقق این هدف نیازمند سازماندهی مجدد، برنامهریزی دقیق و چشماندازی بلندمدت است. برگزاری همایشهای تخصصی در حاشیه جشنوارههای سینمایی باید با هدف طرح جدی مباحث پژوهشی و ایجاد ارتباط منسجم میان دانشگاه و جریان تولید صورت گیرد. وی با بیان اینکه بحث کارآموزی نیز در این میان بسیار اهمیت دارد، گفت: دانشجویان سینما باید بهعنوان کارآموز در پروژههای سینمایی حضور یابند و بسته به اندازه و ساختار تولید، برای دو، سه یا حتی پنج روز در فرایند عملی تولید مشارکت کنند. همچنین نباید نقش جشنوارهها نادیده گرفته شود؛ زیرا این رویدادها میتوانند میزبان کارگاهها و ورکشاپهای کاربردی و جذاب در حوزه پژوهش سینمایی باشند.
ضرورت تبدیل ارتباط دانشگاه و سینما به گفتمان پایدار
صفورا با اشاره به ضرورت تغییر نگرش در بدنه سینمای ایران بیان کرد: این ارتباط باید به یک گفتمان پایدار تبدیل شود؛ زیرا سینمای بدنه ما عمدتا بر دانستهها و تجربههای پیشین خود متکی است؛ درحالیکه بسیاری از آن آموزهها سنتی بوده و جایگاهی در سینمای معاصر جهان ندارند. از سوی دیگر، مباحث نظری و بهروز در دانشگاهها مطرح میشود و همین فاصله نشان میدهد اتصال میان دو حوزه، ضروری و اجتنابناپذیر است. وی خاطرنشان کرد: تنها در صورت برقراری این پیوند مستمر و مؤثر است که میتوان انتظار داشت پژوهشهای نظری به رشد کیفی سینمای ایران کمک کنند و صنعت سینما نیز از ظرفیت علمی دانشگاهها بهره گیرد.
بهرهگیری نظاممند از پژوهش در سینمای جهان
محمدعلی صفورا با اشاره به تجربه جهانی پیوند میان دانشگاه و صنعت سینما توضیح داد: در همه جای دنیا، بسته به زیرساختهایی که میان نهادهای دانشگاهی و بدنه صنعتی ایجاد شده است، استفاده از نتایج پژوهشهای سینمایی بهطور کاملا بهینه صورت میگیرد. در آمریکا، مباحث نظری و پژوهشی در دانشگاهها صرفا در سطح تحلیل باقی نمیماند، بلکه بهطور مستقیم وارد چرخه تولید سینمای هالیوود میشود.
لزوم انتقال ساختارهای علمی به سینمای ایران
وی تأکید کرد: آنچه امروز بهعنوان حلقه مفقوده سینمای ایران میشناسیم، فاصله میان نظریه و تولید است. درحالیکه در سینمای آمریکا مباحث ژانر، روایت، ساختار و الگوهای فیلمنامهنویسی توسط استادان، نظریهپردازان و نویسندگان طرح شده و سپس در متن سینما دیده میشود، در ایران چنین روندی هنوز تثبیت نشده است.
فاصله تولید از پژوهش و ضرورت سازماندهی جدید
صفورا با اشاره به اینکه تولیدات سینمایی در ایران بهمراتب از بخش پژوهش عقبتر هستند، بیان کرد: پژوهشها، ساختارها و نظریهها وجود دارند، اما به جریان تولید نمیرسند و این وضعیت نیازمند سازماندهی اصولی، تازه و بلندمدت است تا پژوهش از حالت نظری صرف خارج شده و به ابزار مؤثر تولید تبدیل شود.
نقش رویدادهای فرهنگی در تقویت ارتباط پژوهش و سینما
محمدعلی صفورا با اشاره به اهمیت رویدادهای فرهنگی در حوزه سینما اظهار کرد: رویدادهای فرهنگی قطعا میتوانند بسیار کارساز باشند، اما ضروری است که در برنامهریزی و اطلاعرسانی آنها، گسترش و بهبود جدی صورت گیرد. ضمن اینکه دانشجویان و فعالان حوزه پژوهش در سینما باید دقیقا بدانند این مسابقات چه زمانی، چگونه و با چه جزئیاتی برگزار میشوند. وی افزود: با وجود فضای مجازی و گستردگی اطلاعرسانی، تصور میشود همه از زمان و جزئیات برگزاری رویدادهایی مانند جایزه پژوهش سال سینما یا کتاب سال سینمای ایران اطلاع دارند، اما در عمل چنین نیست و در بسیاری از مواقع، دانشجویان حتی از وجود این برنامهها بیخبرند.
لزوم اطلاعرسانی شفاف و پیوسته
صفورا توضیح داد: لازم است ارتباط میان برگزارکنندگان این رویدادها و مراکز آموزشی افزایش یابد و اطلاعرسانی صرفا به یک پوستر یا فراخوان محدود نشود. همچنین بهتر این است که در طول سال، نهادهای سینمایی با حضور در دانشگاهها، سیاستها و موضوعهای پژوهشی خود را بهصورت حضوری مطرح کنند. البته تلاشهایی از سوی خانه سینما و وزارت ارشاد در یکی، دو سال گذشته انجام شده و روند بهبود ارتباطات به تدریج شکل گرفته است. وی یادآور شد: هرچه برای اتصال پژوهش به بدنه سینما برنامهریزی دقیقتری انجام شود، بازخورد مثبت بیشتری قابل انتظار خواهد بود. سرمایهگذاری بیشتر، تعیین جوایز مناسبتر و انتخاب موضوعات دقیقتر میتواند منابع پژوهشی حرفهایتری تولید کند، اما مهمترین مسئله، ایجاد مسیری است که متخصصان و فارغالتحصیلان رشته سینما را به تولید نزدیک کند.
فیلمنامه؛ نقطه بحران و نقطه آغاز اصلاح
صفورا با تأکید بر اهمیت متن در تولید آثار سینمایی گفت: اگر تمام ظرفیتهای نظری سینما در حوزه فیلمنامهنویسی به کار گرفته شود، ۸۰ درصد مشکلات سینمای ایران حل خواهد شد و تنها ۲۰ درصد به فرایند تولید، اجرا و کارگردانی مربوط میشود. زمانی که متن درست شکل بگیرد، تخصص کارگردان، زیرساخت فنی و فناوری نیز برای ادامه مسیر وجود خواهد داشت. او با بیان اینکه متن مهمترین مسئله امروز سینماست، خاطرنشان کرد: متن در دانشگاه میتواند ساماندهی شود، فیلمنامههای قوی نوشته شوند و تیمهای نویسندگی با بودجه مشخص شکل بگیرند. بودجه اختصاصیافته به فیلمنامه باید مهمترین بخش بودجه فیلم باشد؛ زیرا این بخش «مغزافزار» و محل تفکر است. ممکن است یک تیم سه سال روی نگارش یک فیلمنامه کار کند و این زمان و کیفیت، ارزش واقعی سرمایهگذاری را نشان میدهد. صفورا در ادامه صحبتهای خود گفت: بخشهای دیگر، مانند جنبههای تکنیکال، مواردی هستند که باید به آنها اندیشید تا روشن شود چگونه میتوان از ظرفیت دانشگاه برای اتصال مستقیم به فرایند تولید استفاده کرد. اگر دانشگاه و بدنه عملی سینما در کنار یکدیگر قرار گیرند، مسیر حرفهایتر و پایدارتری برای رشد سینمای ایران شکل خواهد گرفت.
پژوهش، بنیادیترین رکن فیلمسازی است
این پژوهشگر سینما گفت: امر پژوهش مهمترین بخشی است که هر فیلمساز، از فیلم کوتاه تا فیلم سینمایی، باید به آن توجه کند؛ یعنی تمام طیف سینما. پژوهش فقط مربوط به حوزه فیلمنامهنویسی نیست، بلکه به این معناست که فیلمساز ساختار درست فیلمها را پیدا کند و این امر نیازمند پژوهش است. صفورا تأکید کرد: پژوهش یعنی یافتن فرم درست فیلمنامه، پژوهش یعنی داشتن مخاطبشناسی دقیق و پژوهش یعنی بررسی تمام روابط علت و معلولی و لایههای جامعهشناختی هر فیلمی که قرار است ساخته شود و در نهایت این فرایند باید منجر به نوشتن متن براساس این شناخت شود. پژوهش یعنی شناخت نیازهای مخاطب و جامعه روز و پژوهش یعنی آشنایی کامل با سینمای روز جهان.
ضرورت پیوند پژوهش با بدنه سینما
محمدعلی صفورا ادامه داد: تمام این موارد باید توسط هر فیلمساز مورد توجه قرار گیرد تا یک فیلمنامه به فیلمنامهای مؤثر و یک فیلم به فیلمی مؤثر تبدیل شود و در نهایت آن فیلم بتواند به بدنه سینمای ایران متصل شده و به نوعی تبدیل به سینمای صنعتی شود. وی تصریح کرد: در این صورت است که سینمای ایران میتواند از شکل کاملا بومی، محلی و منطقهای خود فاصله گرفته و به یک صنعت واقعی تبدیل شود.
وضعیت سینمای ایران و تمایز میان بُعد هنری و بدنه
صفورا در ادامه گفت: هرچند سینمای هنری ما پیشرو است و جهان آن را میشناسد، اما سینمای اصلی که اقتصاد سینما به آن متصل است، سینمایی کاملا مهجور است و هیچ جایگاه بینالمللی ندارد. علت این امر، استفاده از زبان قدیمی، ساختار سنتی و ضعف شناختی در آن است. در این سینما، نه نویسندهای توانمند حضور دارد، نه کارگردان و نه شکلدهی ژانر و نه روایت نوین دیده میشود.
محدودیت مخاطب و نبود ظرفیت جهانی
صفورا ادامه داد: این سینما صرفا مشتری و مخاطب داخلی خود را آنهم به شکلی محدود پوشش میدهد. درحالیکه سینما باید بتواند به بازارهای جهانی راه یابد؛ حتی در محدوده آسیا که شامل کشورهای زیادی است. وی افزود: بنابراین اگرچه سینمای هنری ایران جایگاه بسیار بالایی دارد و شناختهشده است، اما سینمای مربوط به جریان اصلی، وضعیت بسیار ضعیفی داشته و توانمندی لازم برای تعامل با بازار جهانی را ندارد.
اولویتهای پژوهشی در سینمای امروز
صفورا بیان کرد: نمیتوان اولویتهای پژوهشی را صرفا در قالب یک فهرست محدود لیست کرد. موضوعات بسیاری وجود دارد و لازم است دائم به همه آنها نگاهی تازه شود؛ زیرا هر روز اتفاقات جدیدی در سینمای جهان رخ میدهد که باید مورد پژوهش قرار گیرد. وی افزود: بااینحال، سه مقوله وجود دارد که از نظر من بسیار مهم هستند و همچنان نیازمند توجه ویژه پژوهشگران. نخست، فیلمنامه است؛ یعنی ما باید ساختارهای مختلف مدرن فیلمنامه و روایت در جهان را بشناسیم، پژوهش کنیم و به کار بگیریم. دوم، انتخاب فرم برای فیلمنامه است. این نکته بهویژه از منظر ژانر اهمیت دارد؛ زیرا در هر تولیدی لازم است به فرم کارگردانی متناسب با ژانر پرداخته شود تا فیلمی با ساختار محکم و درست تولید شود. صفورا در پایان تأکید کرد: سوم، مخاطبشناسی است. مخاطبشناسی بسیار مهم است؛ ما فکر میکنیم میدانیم مخاطب چه میخواهد، اما واقعیت این است که چنین نیست. نیازهای مخاطب، چه مخاطب ایرانی که از دل زندگی روزمره او ناشی میشود و چه مخاطب جهانی، همه اینها نکاتی است که باید به دقت فهمیده و پژوهش شود و ضعفهای موجود در این حوزه برطرف شود. هشتمین دوره جایزه پژوهش سال سینمایی به دبیری علیرضا اسماعیلی، 10 دیماه سال جاری برگزار میشود.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
