بحران آب و ضرورت جهش فناورانه

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

 جواد حیدریان  -  روزنامه‌نگار

 یک روز پس از آنکه رئیس‌جمهور در یاسوج و در واکنش به فشارهای جامعه مدنی برای مخالفت با ادامه سدسازی در محدوده رودخانه‌های پارک ملی دنا، بر ضرورت عبور از مهندسی سازه‌ای و تکیه بر ظرفیت علمی کشور تأکید کرد، طرح انتقال آب خلیج‌ فارس و دریای عمان برای صنایع اصفهان وارد مرحله بهره‌برداری شد؛ طرحی که بر‌اساس اجماع بخش بزرگی از پژوهش‌های هیدرولوژی و اقتصاد آب، نه‌تنها راهکار پایدار نیست، بلکه فشار مضاعفی بر اکوسیستم‌ها و مدیریت منابع محلی وارد می‌کند. با این حال، این طرح‌ها تصمیماتی متعلق به سال‌های پیش از دولت فعلی بوده است و اکنون فقط اجرا می‌شوند. آنچه امروز باقی مانده، پرسشی است بسیار بنیادین: ایران چگونه می‌تواند بدون گرفتار‌شدن در چرخه راه‌حل‌های تکراری و پرهزینه، از روز صفر آبی و از این بحران فراگیر عبور کند؟ هم‌اکنون خطر کمبود شدید آب نه‌‌فقط تهران و شهرهای فلات مرکزی، بلکه کل سرزمین ایران را تهدید می‌کند. مناطق زاگرس که میانگین بارش آنها بالای ۴۵۰ میلی‌متر است نیز وارد دوره‌ای از بی‌هنجاری شدید بارشی شده‌اند.

بدتر از آن استان‌های ساحلی دریای کاسپین هستند که از تنش آبی رنج می‌برند. از قضا در این میان، استان‌های گیلان و کهگیلویه‌وبویراحمد که در دهه گذشته رکورددار بیشترین بارش بودند، اکنون با یکی از چشمگیرترین افت‌های بارش و بحران منابع آب سطحی و زیرزمینی روبه‌رو هستند؛ یکی در هیرکانی و دیگری در زاگرس. این روند، تصویر روشن‌تری از تغییر اقلیم و مدیریت سرزمین در ایران ارائه می‌دهد. ایران آینده‌ای گرم‌تر، کم‌آب‌تر و با ریسک‌های اکولوژیک و اقتصادی بزرگ‌تر دارد.

با وجود این شرایط هشدار‌دهنده، جهان علم و فناوری در حالت تدافعی نمانده است. اعلان اخیر معاونت فناوری وزارت علوم درباره راه‌اندازی «فب‌لب تخصصی فناوری‌های آب» نشانه‌ای از تلاش برای ایجاد زیرساختی نوین است که بتواند مسیر نوآوری‌های حوزه آب را تسهیل کند. این یادداشت تلاش می‌کند جایگاه این اقدام را در منظومه بزرگ‌تر حکمرانی آب، سیاست‌گذاری فناوری و نیازهای واقعی صنعت آب بررسی کند. محمدنبی شهیکی‌تاش، معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم، ضمن اعلام راه‌اندازی فب‌لب و پاویون تخصصی آب، به نکته‌ای کلیدی اشاره کرده: فقط چهار درصد از واحدهای فناور مستقر در پارک‌های علم و فناوری در حوزه آب فعال هستند. این عدد کوچک، نشانه‌ای از شکست نسبی کشور در جذاب‌سازی این حوزه برای استارتاپ‌ها، سرمایه‌گذاران و نخبگان علمی است، در حالی که بحران آب از مهم‌ترین تهدیدهای امنیتی و اقتصادی کشور محسوب می‌شود. این خبر در خلأ منتشر نشده است. در چند سال گذشته وزارت نیرو کوشیده زیرساخت نوآوری خود را بازسازی کند. پارک علم و فناوری نیرو با دو ناحیه «برق و انرژی» و «آب و فاضلاب» و با استقرار در کنار مؤسسه تحقیقات آب، مهم‌ترین تلاش ساختاری این وزارتخانه برای ایجاد یک قطب فناورانه است. تاکنون ۱۲ شرکت دانش‌بنیان عضو این پارک از تسهیلات قابل توجهی بهره‌مند شده‌اند و قرار است بخش مهمی از مشکلات صنعت آب در مقیاس نیمه‌صنعتی و صنعتی در همین پارک آزمایش و حل شود. در کنار این تحولات، مرکز منطقه‌ای مدیریت آب شهری یونسکو در ایران نیز تلاش کرده نقش فعالی در ظرفیت‌سازی، آموزش و انتقال فناوری‌های نوین ایفا کند. اما مجموع این اقدامات هنوز نتوانسته شکاف بزرگ میان دانشگاه، صنعت و سیاست‌گذاری را پر کند.

بزرگ‌ترین چالش، نبود پیوند مؤثر دانشگاه-پارک-صنعت است. همان‌گونه که دکتر شهیکی، معاون وزیر علوم یادآور شده است، بسیاری از دانشگاه‌ها شناخت کافی از نیازهای واقعی صنعت آب ندارند؛ زنجیره‌ای که از پژوهش شروع می‌شود و به محصول ختم می‌شود، به دلیل کاهش کیفیت ورودی‌های تحصیلات تکمیلی، ضعف ساختارهای آزمایشگاهی و کمبود سرمایه خطرپذیر، بارها در میانه مسیر قطع می‌شود. حوزه آب در رقابت با فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی و زیست‌فناوری نیز جذابیت مالی و سرعت رشد لازم را ندارد؛ بازار آن مبهم، ذی‌نفعان پیچیده و زمان بازگشت سرمایه طولانی است. در چنین شرایطی، راه‌اندازی فب‌لب تخصصی آب فقط زمانی می‌تواند اثرگذار باشد که به بخشی از یک نقشه راه ملی تبدیل شود. یک فب‌لب نباید به کارگاهی برای ساخت نمونه‌های آزمایشی محدود شود، بلکه باید مأموریت داشته باشد‌ چالش‌های مشخص، فوری و بزرگ صنعت آب را هدف بگیرد: کاهش هدررفت آب شهری، تصفیه پساب صنعتی، شیرین‌سازی کم‌هزینه، مدیریت آب زیرزمینی، پایش لحظه‌ای کیفیت و سنجش‌ از دور. برای تحقق این مأموریت، هماهنگی میان وزارت علوم و وزارت نیرو حیاتی است. فب‌لب باید مرحله ایده‌پردازی و نمونه‌سازی را پشتیبانی کند و پارک نیرو مسئول آزمایش صنعتی، تدوین استاندارد و جذب سرمایه‌گذار شود. همکاری این دو نهاد می‌تواند زنجیره‌ای مؤثر بسازد که امروز در کشور غایب است. اما نکته کلیدی این است که هیچ زیست‌بوم نوآوری بدون بازار پایدار زنده نمی‌ماند. صنعت آب در ایران هنوز فاقد سازوکارهای اقتصادی برای استقبال از نوآوری است. اگر شرکت‌های آبفا و صنایع بزرگ مکلف شوند محصولات دانش‌بنیان را خریداری کنند، یا اگر دولت برای استفاده از فناوری‌های نوین آب در صنایع، کشاورزی و مدیریت شهری تسهیلات جدی ارائه دهد، آنگاه کارآفرینان، سرمایه‌گذاران و دانشگاه‌ها انگیزه لازم برای ورود به این حوزه را خواهند داشت. اعلام ایجاد فب‌لب تخصصی آب، در کنار سایر حرکت‌های موازی وزارت نیرو و نهادهای علمی می‌تواند نقطه آغاز یک تحول واقعی باشد؛ اما شرط آن، ساختن یک اکوسیستم یکپارچه، هدف‌محور و جذاب است. اکوسیستمی که در آن ایده در دانشگاه شکل گیرد، در فب‌لب تبدیل به نمونه شود، در پارک نیرو به محصول برسد و با خرید تضمینی دولت وارد صنعت شود. فقط در چنین چرخه‌ای می‌توان امید داشت که ایران بتواند از سایه بحران آب عبور کند و آینده‌ای پایدارتر برای نسل‌های بعد بسازد.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.