اصفهان در کام فرو‌چاله‌ها

عاطفه علیان: پس از 48 ساعت تلاش مراحل بازگشایی مسیر لوله فاضلاب در عمق 12‌متری محور جنوب به شمال اتوبان شهید آقابابایی اصفهان به پایان رسید. سومین فروچاله کلان‌شهر اصفهان در خرداد در شرایطی اتفاق می‌افتد که منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، می‌گوید از 35 دشت مطالعاتی استان اصفهان، 29 دشت با کاهش قابل توجه سطح آب‌های زیرزمینی مواجه هستند و وقوع این حادثه و حوادث مشابه می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را ایجاد کند. بنا بر گفته کارشناسان، در حال حاضر وضعیت فرونشست در دشت اصفهان-‌برخوار هشداردهنده است و نکته مهم ماجرا اینجاست که در این دشت شش هزار بنای تاریخی مستقر است.

 42 درصد چاه‌های کشاورزی غیرمجاز است

در مطالعات زمین‌شناسی به فرونشست زمین «مرگ خاموش زمین» گفته می‌شود. پیامدهای این پدیده ایجاد شکاف‌های مارپیچی و عمیق در دشت‌هاست که به زیرساخت‌های شهری و برون‌شهری آسیب وارد می‌کند. فرونشست جبران‌ناپذیر است و خسارت سنگینی به جاده‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل وارد می‌کند.

مسعود ترابی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان، به «شرق» می‌گوید: فرونشست مرگ پنهان زیست است. این فاجعه آرام اتفاق می‌افتد و شرایط زیست انسان و سایر موجودات را با مخاطره جدی روبه‌رو می‌کند؛ چراکه ابتدا منابع آب نابود می‌شود و در ادامه فرونشست زمین با از‌بین‌رفتن سازه‌ها، ابنیه، مزارع و دامداری‌ها زمین را زیر پای بشر سست می‌کند. او ادامه می‌دهد: وقتی تعادلی بین منابع و مصارف آبخوان نباشد و مصارف چندین برابر بیشتر از منابع باشد، فرونشست‌های موضعی و ناحیه‌ای اتفاق خواهد افتاد که نمونه آن را می‌توان در فروچاله‌های اخیر در شهر اصفهان یافت. ترابی با تأکید بر اینکه فرونشست در اصفهان تهدید ملی است، می‌گوید: برآوردها حاکی از این است که حدود 900 هزار حلقه چاه در کشور هست که بیش از 42 درصد آن غیرمجاز است. برای کنترل سرعت نرخ فرونشست به درون شهر باید برداشت آب از آبخوان را به حداقل و تغذیه آبخوان را به حداکثر رساند که اصلی‌ترین منبع تغذیه‌کننده آبخوان، حفظ جریان دائمی زاینده‌رود از سراب تا پایاب است و همچنین شیوه‌های تولید محصولات کشاورزی را در ایران باید به‌طور بنیادی تغییر داد که این موضوع باید در سطح ملی و زیربنایی تغییر یابد.

 29 دشت از 35 دشت اصفهان در وضعیت بحرانی

حالا اصفهان به موزه‌ای از آثار فرونشست تبدیل شده است. ترک‌ها و شکاف‌های فرونشست به اشکال مختلفی مانند لانه‌زنبوری در نزدیکی ابوزیدآباد کاشان، فرودگاه شهید بهشتی اصفهان و شمال موغار، دندریتی یا شاخه‌ درختی در شرق امامزاده آقا علی‌عباس، شمال ایستگاه شهراب، دوایر متحدالمرکز در شمال سن‌سن، فروچاله شمال طاهرآباد و فرونشست طولی در مهیار و مشکات ایجاد شده است.

از مجموع 609 دشت در ایران 409 دشت با مخاطره فرونشست زمین مواجه هستند، اما این را که اصفهان از نظر فرونشست فوق‌بحرانی است، باید در این یافت که شش هزار بنای تاریخی در دشت اصفهان-برخوار مستقر است و آبخوان این دشت هزار‌و 606 کیلومتر‌مربع است و نبود جریان زاینده‌رود از سراب تا پایاب تغذیه این آبخوان را تا لب مرگ کشانده است. رضا مکنون، عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر، به «شرق» توضیح می‌دهد: اصفهان از نظر پهنه فرونشست در کشور جایگاه نخست را دارد. زمانی که شدت فرونشست تشدید می‌شود، آثار آن در روی سطح زمین به صورت درز و ترک در دشت‌ها و ایجاد ترک بر در و دیوار منازل و تخریب سازه‌های شهری نمایان می‌شود.

او در ادامه می‌گوید: تنها راه نجات اصفهان از بحران فرونشست، دیپلماسی آب است؛ به این معنا که باید تعریفی دقیق برای تعیین سهم‌آبه ارائه داد و مطابق آن به مناقشه بالادست پایان داد. مردم اصفهان هم با تقویت فرهنگ مصرف بهینه بتوانند به شاخص حفظ 700 میلیون مترمکعب دست یابند.

مکنون تزریق به آبخوان دشت اصفهان-برخوار را از طریق جریان زاینده‌رود حیاتی دانست و افزود: با توجه به بحران فرونشست در اصفهان باید در وهله نخست شرایط این شهر را پایدار کرد و بخشی از این حوضه آبریز را در استان اصفهان حل کرد و بخش بالادست را با عزم و نگاه ملی و نه منطقه‌ای چاره‌اندیشی کرد. راهکارهای کنترل فرونشست واضح و بدیهی است و ضروری است که اعتبارات لازم برای اجرای طرح‌های کاهش خطر توسط سازمان برنامه و بودجه به استان اصفهان تخصیص یابد و برای احیای آبخوان‌ها و جبران کسری منابع آب‌های زیرزمینی لازم است وزارت نیرو به صورت ویژه طرح‌های تأمین آب استان اصفهان را اجرا کند و احیای رودخانه زاینده‌رود از سراب تا پایاب را در دستور کار خود قرار دهد.

منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان نیز در گفت‌وگو با «شرق» با تأکید بر اینکه از 35 دشت مطالعاتی استان اصفهان، 29 دشت با کاهش قابل توجه سطح آب‌های زیرزمینی مواجه هستند، افزود: وقوع این حادثه و حوادث مشابه می‌توانست خسارات جبران‌ناپذیری را ایجاد کند که باید برنامه‌های پیشگیری و کنترل فرونشست زمین به‌ صورت ملی برای استان اجرائی شود و مورد حمایت قرار گیرد.

او ادامه داد: تأمین اعتبارات مورد نیاز استان اصفهان برای اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی منابع آب، اجرای طرح‌های تأمین آب و احیای زاینده‌رود، بررسی موضوع فرونشست زمین در جلسات شورای عالی آب، کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی با تدوین برنامه‌های حمایتی و اجرائی ملی برای کاهش خطر و پیشگیری از تشدید آثار این پدیده در استان اصفهان باید در سطح ملی با جدیت دنبال شود؛ چراکه در دشت‌های اصفهان -برخوار، مهیار، دامنه، کاشان، گلپایگان، نجف‌آباد، اردستان، شهرضا، فلاورجان و بادرود اثرات فرونشست زمین ناشی از تخلیه آب‌های زیر‌زمینی آشکار شده و باعث بروز خسارت به بخشی از اراضی کشاورزی، راه‌ها، مدارس و اماکن مسکونی شده است.

بنا بر گفته کارشناسان، فروریزش‌های اتوبان شهید آقابابایی و محدوده‌های باغ غدیر و چهارراه نظر، تلنگر جدی از سوی طبیعت است. درست است که علت را به خاطر نشت آب حاصل از پوسیدگی لوله‌های آب عنوان می‌کنند، اما آیا این نشت که از محل کلکتورهای خطوط انتقال انجام شده است، به دلیل اختلاف تنش در دو سوی خطوط انتقال به دلیل فرونشست زمین نیست!

مگر می‌شود این حجم خاک یک‌شبه در آب حل شده باشد و حفره‌ای بزرگ را در اتوبان ایجاد کند؟ پس معلوم است که مدت‌هاست این اتفاق افتاده و به مرور زمان خود را با گسست مقاومت آسفالت نشان داده است. شاید اگر این فروچاله در اتوبان شهید آقابابایی ایجاد نمی‌شد، متوجه نشت آب نمی‌شدیم و چه‌بسا حوادث ناگوارتری رخ می‌داد. پس موضوع فرونشست بحرانی‌تر از این حرف‌هاست.

در همین زمینه کوروش شیرانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور هم به «شرق» می‌گوید: برخی از آبخوان‌ها مانند دشت مهیار دچار مرگ شده‌اند، اما هنوز هم می‌توان روند فرونشست را در دشت اصفهان-برخوار کند کرد. راه‌حل سهل و ممتنع است؛ باید برداشت آب از آبخوان را متوقف کرد و جریان دائمی زاینده‌رود از سراب تا پایاب را برقرار کرد؛ چرا‌که مطالعات انجام‌شده اثبات کرده که جریان زاینده‌رود به صورت مستقیم و غیرمستقیم به تغذیه آبخوان کمک می‌کند و تنها راه نجات اصفهان از بلعیده‌شدن توسط زمین توخالی، عزم ملی است که متأسفانه با وجود شواهد نابودی این شهر تاریخی، احساس نمی‌شود.

کارشناسان بر این باور هستند که هرچه می‌گذرد این فروریزش‌ها ناشی از فرونشست زمین در گوشه و کنار شهر اصفهان بیشتر رخ ‌دهد.

در ادبیات عامیانه ایران، پدرانمان توصیه می‌کردند که «جایی قدم بگذارید که زیر پایتان سفت باشد». این در حالی است که شرایط اصفهان به‌گونه‌ای دارد پیش می‌رود که هر آن بیم می‌رود زیر پایمان خالی شود و زمین ما را ببلعد. آنچه مسلم است، اصفهان به موزه بزرگ فرونشست تبدیل شده است و زنگ‌های خطر را کسی نمی‌شنود تا با عزم ملی، زاینده‌رود از سراب تا پایاب جریان دائمی داشته باشد و زمین زیر پای اصفهان سفت بماند. عزم ملی می‌طلبد تا زاینده‌رود جریان دائمی داشته باشد و برداشت از آبخوان متوقف شود و تا دیر نشده‌ بتوان اصفهان را نجات داد.