هر ۱۷ دقیقه یک قربانی؛ صورت‌حساب مرگبار آلودگی هوا در ایران

به گزارش گروه رسانه ای شرق،آمارهای رسمی از مرگ بیش از ۳۰ هزار نفر در ایران در سال گذشته به‌دلیل آلودگی هوا خبر می‌دهند، رقمی که از مجموع جان‌باختگان سوانح رانندگی و حوادث کار نیز بیشتر است. با این حال، این بحران همچنان در سایه بی‌عملی، استانداردهای عقب‌مانده و وعده‌های نیمه‌جان باقی مانده است. گزارش پیش‌رو، نگاهی دارد به ابعاد انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی این فاجعه خاموش که حالا دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

آلودگی هوا در ایران به یکی از بحران‌های جدی سلامت عمومی تبدیل شده است. طبق گزارش‌های رسمی، در سال ۱۴۰۳، بیش از ۳۰ هزار نفر در ایران به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست دادند. این رقم به‌معنای آن است که به‌طور میانگین، هر ۱۷ دقیقه یک نفر در کشور قربانی آلودگی هوا می‌شود. این برآورد با تقسیم تعداد کل مرگ‌ومیرهای سالانه (۳۰٬۰۰۰ نفر) بر تعداد دقایق یک سال (۵۲۵٬۶۰۰ دقیقه) به دست می‌آید که حاصل آن رقمی حدود هر ۱۷ دقیقه برای یک مورد مرگ است. این محاسبه ساده، ابعاد انسانی و ملموس بحران آلودگی هوا را روشن‌تر می‌سازد و ضرورت اقدام فوری برای کاهش این مرگ‌ومیر خاموش را برجسته می‌کند. این رقم نسبت به سال ۱۴۰۲ که حدود ۲۶ هزار نفر بود، افزایش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. 

در سطح جهانی، آلودگی هوا به‌عنوان دومین عامل مرگ‌ومیر پس از فشار خون بالا شناخته می‌شود. طبق گزارش مؤسسه Health Effects Institute (HEI) که در سال ۲۰۲۴ منتشر شده، آلودگی هوا در سال ۲۰۲۱ باعث مرگ ۸.۱ میلیون نفر در سراسر جهان شده است.

این گزارش که برای نخستین بار با همکاری یونیسف تهیه شده است، نشان می‌دهد کودکان زیر ۵ سال به‌ویژه آسیب‌پذیر هستند و تحت تأثیر مشکلات سلامتی متعددی قرار می‌گیرند؛ از جمله زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، آسم و بیماری‌های ریوی. در سال ۲۰۲۱، آلودگی هوا با بیش از ۷۰۰ هزار مورد مرگ کودکان زیر ۵ سال ارتباط مستقیم داشت و پس از سوءتغذیه، به دومین عامل اصلی مرگ این گروه سنی در سطح جهان تبدیل شد.

از این تعداد، حدود ۵۰۰ هزار مورد مرگ به دلیل استفاده از سوخت‌های آلوده در پخت‌وپز داخل خانه بوده است؛ مشکلی که بیشتر در قاره‌های آفریقا و آسیا مشاهده می‌شود و ناشی از آلودگی هوای خانگی است.

در ایران نیز وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در بهمن ۱۴۰۳ در همایش ملی هوای پاک اعلام کرد که آلودگی هوا عامل ۱۵ درصد مرگ کودکان زیر پنج سال در ایران است. او همچنین اخیراً اعلام کرده است که در ایران ۵۰ هزار مرگ کودک مربوط به آلودگی هواست. با این حال، مشخص نشده که این ۵۰ هزار مرگ مربوط به چه بازه زمانی است (سالانه یا تجمیعی در چند سال)، و به نظر می‌رسد با نسبت ۱۵ درصدی اعلام‌شده در تناقض است، مگر اینکه این عدد تجمیعی یا بر پایه مدلی متفاوت از برآوردهای سازمان جهانی بهداشت باشد.

هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس و بانک جهانی در بهمن ۱۴۰۲، آلودگی هوا سالانه حدود ۲.۶ میلیارد دلار خسارت اقتصادی به شهروندان تهران وارد می‌کند که سرانه آن برای هر تهرانی حدود ۳۰۰ دلار در سال برآورد شده است.

جعفر جندقی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، در دی‌ماه ۱۴۰۲ اعلام کرد که مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران بین سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ حدود ۳۰ درصد افزایش یافته است. همچنین داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، در آذر ۱۴۰۲ گزارش داد که در همان سال بیش از ۲۶ هزار نفر در ایران جان خود را به دلایلی مرتبط با آلودگی هوا از دست داده‌اند. خسارت اقتصادی این مرگ‌ها بالغ بر ۱۱.۳ میلیارد دلار برآورد شده است.

سازمان جهانی بهداشت نیز در گزارش کیفیت هوای جهان در سال ۲۰۲۲ اعلام کرده که ایران در بین ۱۳۱ کشور با ایستگاه‌های سنجش آلاینده PM۲.۵، رتبه ۲۱ آلودگی را دارد که خطرات جدی برای سلامت عمومی به همراه دارد. در تهران به تنهایی، سالانه بیش از ۳۷۰۰ نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که خسارتی معادل ۳.۲ میلیارد دلار به دنبال دارد.

آلودگی هوا در ایران، به‌ویژه در کلانشهرهایی چون تهران و استان‌هایی مانند خوزستان، به دلیل عوامل متعددی مانند ترافیک سنگین، فعالیت‌های صنعتی و پدیده‌های طبیعی مانند طوفان‌های گرد و غبار تشدید شده است. این وضعیت منجر به افزایش بیماری‌های تنفسی، قلبی و سرطان ریه شده و سلامت جامعه را به شدت تهدید می‌کند.

اگرچه قانون هوای پاک در سال ۱۳۹۶ تصویب و برنامه‌هایی مانند محدودیت تردد خودروها، معاینه فنی و توسعه حمل‌ونقل عمومی طراحی شده‌اند، اما بر اساس گزارش‌ها اجرای این اقدامات ضعیف بوده و نیاز به راهکارهای عملی و مؤثرتر وجود دارد.

خودروها عامل ۸۰ درصد آلودگی

روز گذشته عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، مجید مختاری در گفت و گو با ایسنا، اعلام کرد که حدود ۸۰ درصد آلودگی هوای کلانشهرها ناشی از وسایل نقلیه مانند خودروها و موتورسیکلت‌ها و ۲۰ درصد مربوط به صنایع است. او با اشاره به اینکه خودروهای داخلی فاقد استانداردهای ضدآلایندگی هستند، تأکید کرد که استفاده از خودروهای برقی و انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشید و باد می‌تواند به کاهش قابل‌توجه آلودگی کمک کند.

مختاری به خطر ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون هم اشاره کرد که به‌راحتی وارد ریه و حتی جریان خون می‌شوند و عامل بیماری‌هایی مانند سرطان ریه، انسداد مزمن ریه (COPD) و تشدید آسم هستند. او افزود که آلودگی هوا همچنین باعث افزایش مشکلات قلبی و عروقی و شدت بیماری‌های مزمن می‌شود.

این متخصص تأکید کرد که هزینه‌های مدیریت آلودگی بسیار کمتر از هزینه‌های درمانی و زیرساخت‌های پزشکی است و برای کاهش آلودگی، تبدیل موتورسیکلت‌ها به برقی گام مهمی است. او هشدار داد که حداقل سه هزار مرگ سالانه در ایران به‌طور مستقیم به آلودگی هوا مرتبط است. این عدد در ظاهر بسیار کمتر از برآورد ۳۰ هزار مرگ در سال ۱۴۰۳ است و احتمالاً فقط مرگ‌هایی را شامل می‌شود که به‌طور قطعی و مستقیم در ارتباط با آلودگی هوا هستند، نه تمام مرگ‌های منتسب.

اقدامات ضروری

برای مقابله با بحران مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا، اقدامات فوری و هماهنگ در سطوح ملی و بین‌المللی ضروری است. نخست باید منابع اصلی آلاینده‌ها مانند خودروهای فرسوده، صنایع آلاینده و سوخت‌های فسیلی کاهش یابد. نوسازی ناوگان حمل‌ونقل با جایگزینی خودروهای برقی و هیبریدی، ارتقای کیفیت سوخت‌ها و به‌کارگیری فناوری‌های پاک در صنایع، گام‌های مهمی در این مسیر هستند. همچنین، تقویت و اجرای دقیق قوانین زیست‌محیطی، از جمله معاینه فنی خودروها، اعمال جریمه برای آلاینده‌ها و محدودیت تردد در روزهای پرآلودگی، برای کاهش آلاینده‌ها ضروری است.

افزایش آگاهی عمومی درباره خطرات آلودگی و راهکارهای مقابله، از طریق برنامه‌های اطلاع‌رسانی گسترده و آموزش‌های تخصصی، می‌تواند تغییر رفتارهای فردی و جمعی را تسهیل کند. توسعه حمل‌ونقل عمومی کارآمد و گسترش فضای سبز شهری به‌عنوان فیلتر طبیعی آلودگی نیز نقش مهمی در بهبود کیفیت هوا دارند. علاوه بر این، پایش مستمر کیفیت هوا و حمایت از تحقیقات علمی برای شناسایی دقیق منابع آلاینده و اثرات آن، به سیاست‌گذاری بهتر کمک می‌کند. همکاری‌های بین‌المللی برای تبادل فناوری و منابع مالی نیز در موفقیت این اقدامات بسیار مؤثر است. اجرای این راهکارها می‌تواند به کاهش چشمگیر مرگ‌ومیر و بهبود سلامت عمومی منجر شود.