فیلترینگ تلگرام؛ یک سیاست شکست‌خورده

محمد رهبری، پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی مجازی- چهار سال از زمان فیلترینگ تلگرام به دستور بازپرس شعبه دوم دادسرای فرهنگ و رسانه با هدف قطع دسترسی ایرانیان به تلگرام تهران می‌گذرد. در طول این مدت بارها در خصوص اثرگذاری این کار سؤالاتی مطرح شده است و این سؤال مطرح است که فیلترینگ تلگرام تا چه اندازه مانع از استفاده از آن شده است.

رجوع به نظرسنجی‌های ایسپا در این زمینه حاوی اطلاعات قابل توجهی است؛ بر اساس نظرسنجی ایسپا، پیش از فیلترینگ تلگرام، حدود 60درصد از مردم ایران از آن استفاده می‌کردند  و این امر حدود 2 سال پس از آغاز فیلترینگ به 42 درصد رسیده بود. آخرین نظرسنجی ایسپا در تیرماه 1400 نیز حاکی از آن است که 40 درصد از ایرانیان همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند.

اما امروز و پس از 4 سال از گذشت فیلترینگ تلگرام، چقدر از این پیام‌رسان استفاده می‌شود؟ با توجه به آن که نظرسنجی جدیدی در این زمینه انجام نشده است، برای پاسخ به این سؤال، رجوع به داده‌های تلگرامی می‌تواند مفید باشد. بر اساس این یافته‌ها، اگرچه به نسبت دو سال گذشته استفاده از تلگرام و میزان بازدید مطالب آن کاهش یافته است، اما نسبت به تیر ماه سال گذشته، این موضوع تغییر محسوسی نداشته است.

نتایج این داده‌ها و نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که اگرچه فیلترینگ تلگرام باعث کاهش استفاده از آن شده، اما فیلترکنندگان آن به هدف اصلی خودشان، یعنی قطع دسترسی ایرانیان به تلگرام، نرسیده‌اند و تاکنون بسیاری از ایرانیان، حدود 40 درصد از آن‌ها، همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند. البته در طول این 4 سال و به دنبال کاهش استفاده از تلگرام، استفاده از واتس‌اپ و اینستاگرام افزایش قابل توجهی یافته و این دو پلتفرم بیشترین استفاده را در میان ایرانیان داشته است؛ استفاده روزافزون از واتس‌اپ در حالی که امکانات آن به مراتب از تلگرام کمتر است را می‌توان ناشی از فیلتر بودن تلگرام دانست.

نشانه‌های دیگری برای شکست فیلترینگ تلگرام نیز می‌توان ذکر شد. به دنبال فیلترینگ تلگرام، بسیاری از مسئولین و رسانه‌های حکومتی به پیام‌رسان‌های داخلی و سایر شبکه‌های اجتماعی کوچ کردند و به صفحات تلگرامی خود را بستند. اما حالا با گذشت 4 سال از فیلترینگ تلگرام، شاهد بازگشت بسیاری از آن‌ها به تلگرام هستیم. در این میان می‌توان به صفحات تلگرامی ابراهیم رئیسی و محمد باقر قالیباف و فعالیت رسانه‌های خبرگزاری فارس و تسنیم اشاره کرد. اما نکته جالب، فعالیت کانال تلگرامی «اخبار عدلیه» در تلگرام است که اخبار قوه قضائیه را پوشش می‌دهد و این در حالی است که دستور فیلتر تلگرام توسط یکی از بازپرس‌های دادسرای فرهنگ و رسانه صادر شده بود.

میزان بازدید کانال‌های تلگرامی مختلف نیز از میزان نفوذ تلگرام در میان ایرانیان پس از 4 از فیلترینگ آن حکایت دارد. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، در طول یک ماه گذشته به طور میانگین، مطالب 5 کانال بیش از 150هزار بازدید داشته است که بیشترین آن برای کانال ورزش 3 با نزدیک به 300هزار بازدید و کانال خبر فوری (قرمز رنگ) با 255هزار بازدید است؛ بازدید بالای این کنال‌های تلگرامی در هر روز به خوبی بیانگر میزان نفوذ تلگرام در میان ایرانیان است.

نکته قابل توجه در میان این کانال‌ها، پربازدیدترین مطلب تلگرامی در طول یک‌ماه گذشته است. اگر مطالب تبلیغاتی را نادیده بگیریم، فایل صوتی «ربّنا اثر استاد شجریان» در طول یک ماه گذشته، با 1.3 میلیون بازدید، پربازدیدترین مطلب تلگرامی بوده است؛ امری که شاید به نوعی ذائقه و سلیقه مصرف کنندگان تلگرام را نیز به خوبی نشان دهد و می‌توان گفت که چهره‌های فیلتر شده توسط صدا و سیما، مورد توجه و علاقه‌ی کسانی است که از تلگرام فیلترشده استفاده می‌کنند.

استفاده از تلگرام در سال‌های گذشته در سرتاسر دنیا افزایش یافته است؛ اخراج ترامپ از توئیتر و آغاز جنگ روسیه و اوکراین از جمله عوامل مؤثری بوده است منجر به افزایش استفاده از تلگرام شده است. در حال حاضر کانال تلگرامی ولادیمیر زلینسکی، رئیس‌جمهور کشور اوکراین، یکی از پربازدیدترین کانال‌های تلگرامی است و مطالب منتشر شده در این کانال تا 4 میلیون بار نیز دیده می‌شود. رسانه‌هایی نظیر نیویورک‌تایمز در ماه‌های اخیر به تلگرام پیوسته‌اند؛ امری که نشان از نفوذ بیشتر تلگرام در دیگر کشورها دارد.