پنج نما از تقی‌زاده
حسن تقی‌زاده در مهم‌ترین گذرگاه‌های تاریخ‌ساز چنان حضوری پررنگ داشته است که نمی‌توان او را نادیده گرفت. از همین رو است که برخی از او بیزار هستند و برخی تلاش و تقلایش برای تجددخواهی را ستایش می‌کنند.
حسن تقی‌زاده در مهم‌ترین گذرگاه‌های تاریخ‌ساز چنان حضوری پررنگ داشته است که نمی‌توان او را نادیده گرفت. از همین رو است که برخی از او بیزار هستند و برخی تلاش و تقلایش برای تجددخواهی را ستایش می‌کنند. گذرگاه‌های مهم تاریخ متأخر عبارت‌اند از: دوران ظهور مشروطه، کوران تقابل‌های مشروطه‌خواهان با محمدعلی‌شاه و بعد میان خودشان یعنی جناح میانه‌رو و تندرو، حکومت رضاخان و به‌اصطلاح نوسازی از بالا یا تجدد آمرانه، مسئله تجاوز روسیه به تبریز و حاکم‌کردن عوامل روسیه و درنهایت ظهور و سرکوب مصدق.
به مناسبت سالروز وفاتش در 92سالگی، پنج نما از او در این پنج گذرگاه تاریخی را مرور می‌کنیم.
1- از ابتدای جوانی به‌شدت تحت تأثیر تجددخواهی میرزا ملکم‌خان و طالبوف و دیگران بود که گفتمان حاکم آن دوران بود. تقی‌زاده سخت فعال بود و سری پرسودا داشت.
در 30 سالگی به مجلس رفت و رهبر تجددخواهان شد. در مجلس به‌شدت به محمدعلی‌شاه می‌تاخت که برای تجددخواهان نماد فلاکت ملت بود. آخرین حمله تند و آتشینش، آخرین روز مجلس بود؛ چون محمدعلی‌شاه مجلس را به توپ بست و از ترس، استبداد صغیر را سامان داد. تقی‌زاده فرار کرد و به سفارت انگلیس پناه برد تا دستگیر نشود که اگر می‌شد، اعدامش قطعی بود. از ترس جان ترک وطن کرد.
2- بعدها که ستارخان قیام کرد، از اروپا به کوران حوادث مشروطه بازگشت. جزء رهبران جناح تندرو تجددخواه بود و در برابر مشروطه‌خواهان میانه‌رو و موسوم به اعتدالیون که از سران آن آیت‌الله بهبهانی بود. تقابل که بالا گرفت آیت‌الله ترور شد، اوضاع به هم ریخت و تقی‌زاده به اروپا گریخت؛ فقط چون متهم بود، همین.
3- اوایل دهه 1300، بعد از پیروزی رضاخان و آغاز عصر تازه به اصطلاح دیکتاتور تجددخواه، به کشور بازگشت و جزء حلقه نزدیکان رضاخان بود. در آنچه به‌عنوان «اصلاحات و توسعه» مطرح شد، از مشاوران تأثیرگذار رضاخان بود اما به‌تدریج به‌واسطه روحیه خاص دیکتاتور مثل دوستانش زده و منزوی شد. در جریان تمدید قرارداد نفتی دارسی به خیانت متهم شد و برخی گفتند به او مشکوک هستند. اما گفت که «آلت فعل» رضاخان بوده است کسی که خود تصمیم‌گیر بوده است.
4- در سال‌های 1320 و در دوران دولت قوام، در جریان تهاجم روسیه به تبریز و حاکم‌شدن عوامل وابسته به روسیه یعنی فرقه دموکرات آذربایجان در این شهر و اعلام استقلال آنها، دولت قوام از روسیه شکایت کرد. تقی‌زاده در آن مقطع دیپلماتی کارکشته بود، چون سال‌ها کار در سفارت ایران در انگلستان و فرانسه را در کارنامه داشت. او تلاش‌های تأثیرگذاری در خارج‌کردن عوامل روسیه کرد.
5- در دوره آخر زندگی، وقتی مصدق مجلس سنا را منحل کرد و تقی‌زاده خانه‌نشین شد، محمدرضاشاه نمایندگانی نزد تقی‌زاده فرستاد که ما درصدد سرنگونی مصدق هستیم، شما هم همراه باش که او مجلس را منحل و شما را خانه‌نشین کرد. اما تقی‌زاده نپذیرفت و گفت: «تنها دولتی که هم مقابل دربار ایستادگی کرده و هم دارد به نفع ممکت کار می‌کند، دولت مصدق‌السلطنه است و من به هیچ قیمتی حاضر نیستم علیه این مرد قدمی بردارم».
