نگاهی به سطح مولفه‌های استانداردسازی شهر
تهران در مسیر ارتقا امنیت
مریم وحیدیان.خبرنگار
ایجاد مزاحمت‌های خیابانی یکی از رایج‌ترین انواع خشونت‌های جنسی است که اغلب زنان در زندگی خود دست کم چند بار تجربه آن را داشته‌اند. برخی معابر شهر، پل‌ها، ایستگاه‌های اتوبوس ناامن و نقاط کم رفتوآمد شهر وقتی هوا رو به تاریکی می‌رود، بستر این نوع خشونت‌های جنسی برای زنان هستند؛ زنانی که خود را به عنوان فردی اجتماعی در مناسبات و ساختار اجتماعی شهر تحمیل کرده‌اند. حضور اجتماعی زنان در پی خود مسأله انطباق فضای شهری با حضور زنان را نیز پررنگ کرد. برخی از آنها زنانی هستند که به واسطه اشتغال، حضور در فضاهای اجتماعی و علمی و پژوهشی و... بعد از تاریکی هوا به خانه برمی‌گردند اما با مزاحمت‌های خیابانی روبه‌رو می‌شوند. امنیت فضای شهر برای زنان به عوامل متعددی بستگی دارد که برخی از آنها در حیطه وظایف شهرداری‌ها و برخی دیگر در حیطه وظایف حاکمیتی دولت‌ها قرار می‌گیرند.
تأکیدات قانونی برای بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری
یکی از اقدامات مهم در حوزه امنیت اجتماعی و روانی زنان در شهر در سال 98 در تصویب برنامه پنج‌ساله سوم توسعه شهر تهران صورت گرفت. در بند 2 ماده 69 این برنامه در باب وظایف شهرداری «شناسایی و بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری، نقاط کور و ناامن با همکاری سایر نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط به منظور ارتقای امنیت اجتماعی در فضاهای شهری و ایجاد احساس امنیت در شهروندان به ویژه زنان، کودکان توان‌یابان و سالمندان» آمده است. اما با این حال این سند قانونی یک وظیفه دیگر نیز به عهده شهرداری‌ها گذاشته است و آن «همکاری در جهت ایجاد، توسعه و تجهیز مراکز ارایه خدمات اجتماعی ازقبیل مددسراهای منطقه‌ای و گرمخانه به منظور اسکان افراد بی‌سرپناه و آسیب‌دیده (به تفکیک گروه سنی و جنسیتی)» است. زنان کارتن‌خواب و بی‌سرپناه و بی‌پناه نخستین هدف‌های در دسترس برای اعمال خشونت‌های فیزیکی و تجاوز هستند. حتی اگر بخواهند نمی‌توانند به جایی پناه ببرند و اجرای این بند از برنامه توسعه شهر تهران، از یک چنین اولویتی برخوردار است.
معیشت و امنیت شهری زنان
شرایط معیشتی خانوارهای شهری یکی از عوامل اشتغال زنان با ساعات کاری طولانی‌مدت است. زنان کمتر از مردان در اشتغال رسمی سهم دارند. بر اساس آمار اعلامی موسسه‌های مالی سازمان پژوهشی تأمین اجتماعی در سال ۱۳۹۶، زنان ۸۰درصد شاغلان بدون بیمه در مشاغل غیررسمی را به خود اختصاص داده بودند. از آنجا که وضعیت سخت‌تر معیشتی خانواده‌ها زنان بیشتری را از سال 96 به بازار کار کشانده است، احتمال دارد این رقم افزایش یافته باشد. مشاغل غیررسمی به علت عدم نظارت، زنان بیشتری را در ساعات تاریکی شب در محیط کار نگه می‌دارد و در نتیجه تهرانِ این سال‌ها ضرورت افزون‌تری را در خصوص الزامات ایجاد امنیت اجتماعی به وسیله شهرداری اقتضا می‌کند.
کدام محلات برای برقراری امنیت اجتماعی در اولویت هستند؟
تبیین اولویت‌ها در بهسازی محلات باید در دستور کار شهرداری‌ها قرار بگیرد. احتمالا نقاط پرشماری هستند که برای تردد احساس ناامنی به زنان می‌دهند. برای این کار از زنی درباره نقاطی که در آن احساس ناامنی دارد، سوال کردیم. یکی از زنان دستفروش مترو تهران می‌گوید که شب‌ها حدود ساعت 9 شب، بعد از پایان کار در یکی از محلات منطقه 10 تهران در نواب، از مترو که بیرون می‌زنی باید از جایگاه پشت اتوبان نواب به داخل محلات بروی یا باید از داخل کوچه‌های تاریکش عبور کنی که حس عدم امنیت زیادی دارد. چراغ به اندازه کافی وجود ندارد، خیلی از کوچه‌های شهر همین مشکل را دارند و به علت تاریک و کم‌ترددبودن، احساس ناامنی زیادی به زنان می‌دهند. آخرِ شب خیلی از زنان ترجیح می‌دهند از مترو استفاده کنند، بنابراین ورودی و خروجی متروها حتما باید امن باشند؛ اما می‌بینیم که چنین نیست. اغلب ورودی ایستگاه‌های مترو در حاشیه بزرگراه‌ها احساس ناامنی به زنان می‌دهند که ایستگاه مصلی، مترو شهید همت، ایستگاه‌های مترو حاشیه اتوبان صیاد شیرازی و... از جمله آنان هستند. به این منظور نصب چراغ در تمام معابر بیرونی مترو که بزرگراه‌ها را به فضای داخلی محلات متصل
می‌کند، اهمیت دارد. یکی دیگر از نقاط کور کنار روگذرهای ماشین‌رو است که گاهی با اینکه به محلات پرجمعیتی هم راه دارند، اما بسیار تاریک و بدون چراغ هستند. یک نمونه آن روگذر مرزداران از بزرگراه یادگار امام است. نقاط اینچنینی در سراسر شهر بسیار هستند که سال‌ها امنیت اجتماعی زنان را بر هم زده‌اند و منجر به تجاوز و خشونت جنسی زنان شده‌اند. شناسایی و بهسازی فضاهای شهری ناامن برای زنان یکی از ویژه‌های شهرداری تهران است. اما معابر، ایستگاه‌های اتوبوس، پل‌ها و... در کدام نقاط تهران ناامن‌تر هستند و شهرداری باید برقراری امنیت اجتماعی زنان در این مناطق را در درجه اول اهمیت قرار دهد؟ در نتایج یک پژوهش انتشاریافته در پژوهش‌نامه نظم و امنیت انتظامی در بهار 99 که وابسته به پژوهشگاه علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی ناجا است، می‌خوانیم: احساس امنیت زنان در کل و در چهار بعد ذکرشده در مناطق شمالی شهر بیشتر از زنان مناطق جنوبی در شهر تهران بود. همچنین بین شرایط اقتصادی، عملکرد دستگاه‌های امنیتی، شبکه روابط اجتماعی، فقدان سرپرست، سن، وضعیت تأهل و وضعیت اقتصادی رابطه معنادار وجود داشته؛ ولی وضعیت اشتغال زنان و میزان تحصیلات آنان با
احساس امنیت رابطه معناداری نشان نداد. در محلات بالاشهر تهران زنان به علت امکان استفاده بیشتر از خودروی شخصی یا تاکسی‌سرویس‌ها به نسبت امنیت بیشتری دارند. اما قطعا دستفروشی که دستمزد پایینی می‌گیرد، رفتوآمد پرهزینه را نمی‌تواند تأمین کند. بنابراین برنامه‌ریزان شهری باید این موضوع را در نظر داشته باشند.
اقدامات شهرداری و شورای شهر تهران برای حفظ امنیت اجتماعی زنان
اجرای پایلوت طرح ارتقای امنیت زنان در تهران از تابستان امسال کلید خورد.
زهرا نژادبهرام، عضو هیأت‌رئیسه شورای شهر تهران، در توضیح این طرح می‌گوید: «وجود معابر دندانه‌ای، شمشادهای بلند، پل‌های عابرپیاده پوشیده، پیچ‌های بدون دید در برخی معابر و... ازجمله مواردی است که حس عدم امنیت را در زنان تشدید می‌کند. باخبر شدیم معاونت اجتماعی شهرداری تهران طرحی را در مورد امنیت زنان به صورت پایلوت در منطقه ۱۰ اجرایی کرده است که بعد از پیگیری بنده سطح توقعات‌مان از این طرح را بالا برده و موضوع را از سطح تحقیقاتی به عنوان یک پروژه شهری آن هم در کل منطقه ۱۰ تسری دادیم.» او با اشاره به این طرح که با مشارکت زنان محلات انجام گرفته و شیوه کار تصریح می‌کند: «توانستیم با مشارکت بانوان منطقه ۱۰ نقاطی که حس ناامنی را تشدید می‌کرد، شناسایی کنیم و نقشه جی‌ای‌اس آن را تهیه کنیم. بررسی‌ها نشان داد که زنان منطقه ۱۰ و محله نواب از بافت پشتی بزرگراه نواب حس ناامنی دارند. بر همین اساس شهرداری منطقه با انتشار یک فراخوان، از اهالی محل درخواست کرد که طی ۱۰ روز نقاط ناامن مورد نظرشان را به شهرداری اعلام کنند که در اعلام عمومی مشخص شد یکی از نقاطی که حس ناامنی را در زنان محله نواب تشدید می‌کند، واحدهای تجاری در
حاشیه بزرگراه است که بعضا خالی هستند و از آنجا که این واحدها به صورت دندانه‌ای طراحی شده‌اند، حسن ناامنی را تشدید می‌کنند؛ بنابراین قرار شد شهرداری فکری به حال این واحدها کند. از نتایج طرح ارتقای امنیت زنان در پایتخت، رفع مخاطره 70 محل از 200 نقطه ناامن در منطقه 10 تهران بوده است.»
همکاری بین دستگاهی در زمینه افزایش امنیت
مولفه‌های ارتقای سطح امنیت زنان در شهر این روزها تبدیل به دغدغه‌ای مهم برای زنان شده است. این مطالبه‌ای است که خیلی از زنان پایتخت خواستار آن هستند؛ اقداماتی همچون نصب بیلبوردها در یک طرف پل‌های عابرپیاده، نصب چراغ در معابر بدون دید و خلوت، افزایش گشت‌های نیروی انتظامی در نقاط پرخطر، کوتاه‌کردن شمشادهای بلند در سطح شهر و پارک‌ها به‌ویژه فضای سبز حاشیه بزرگراه‌ها و خیابان‌ها و... می‌تواند حس امنیت زنان را برای تردد در شهر بالا ببرد و به حضور اجتماعی آنان در جامعه نیز کمک کند. از طرفی توجه به امنیت زنان از طریق نحوه برخورد گشت‌های شبانه نیروی انتظامی با مواردی که به وسیله شهروندان گزارش می‌شود، اهمیت دارد. نیروهای انتظامی دستورالعمل حمایتی از زنان در هنگام مواردی از احساس عدم امنیت زنان ندارند. خیلی از اوقات مردسالاری حاکم بر جامعه در برخورد نیروهای انتظامی با موارد گزارش‌شده دیده می‌شود. نهادهای شهری می‌توانند در این خصوص تفاهم‌نامه‌های مشترک امضا کنند و نقشه مراکز ناامن را که به وسیله شهرداری تهیه شده، به دست نیروهای انتظامی برسانند و به صورت ویژه امنیت نقاط ناامن تهران را که تعداد آن هم پرشمار است، تأمین
کنند. هر چه هست، نباید فراموش کرد که حفظ امنیت زنان نیازمند مشارکت همه نهادهای درگیر در مسأله زنان است. در این روزها توجه به زنانی که مشارکت پویا در اشتغال و بقیه مناسبات اجتماعی دارند، هر چه بیشتر ضروری شده است.
ایجاد مزاحمت‌های خیابانی یکی از رایج‌ترین انواع خشونت‌های جنسی است که اغلب زنان در زندگی خود دست کم چند بار تجربه آن را داشته‌اند. برخی معابر شهر، پل‌ها، ایستگاه‌های اتوبوس ناامن و نقاط کم رفتوآمد شهر وقتی هوا رو به تاریکی می‌رود، بستر این نوع خشونت‌های جنسی برای زنان هستند؛ زنانی که خود را به عنوان فردی اجتماعی در مناسبات و ساختار اجتماعی شهر تحمیل کرده‌اند. حضور اجتماعی زنان در پی خود مسأله انطباق فضای شهری با حضور زنان را نیز پررنگ کرد. برخی از آنها زنانی هستند که به واسطه اشتغال، حضور در فضاهای اجتماعی و علمی و پژوهشی و... بعد از تاریکی هوا به خانه برمی‌گردند اما با مزاحمت‌های خیابانی روبه‌رو می‌شوند. امنیت فضای شهر برای زنان به عوامل متعددی بستگی دارد که برخی از آنها در حیطه وظایف شهرداری‌ها و برخی دیگر در حیطه وظایف حاکمیتی دولت‌ها قرار می‌گیرند.
تأکیدات قانونی برای بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری
یکی از اقدامات مهم در حوزه امنیت اجتماعی و روانی زنان در شهر در سال 98 در تصویب برنامه پنج‌ساله سوم توسعه شهر تهران صورت گرفت. در بند 2 ماده 69 این برنامه در باب وظایف شهرداری «شناسایی و بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری، نقاط کور و ناامن با همکاری سایر نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط به منظور ارتقای امنیت اجتماعی در فضاهای شهری و ایجاد احساس امنیت در شهروندان به ویژه زنان، کودکان توان‌یابان و سالمندان» آمده است. اما با این حال این سند قانونی یک وظیفه دیگر نیز به عهده شهرداری‌ها گذاشته است و آن «همکاری در جهت ایجاد، توسعه و تجهیز مراکز ارایه خدمات اجتماعی ازقبیل مددسراهای منطقه‌ای و گرمخانه به منظور اسکان افراد بی‌سرپناه و آسیب‌دیده (به تفکیک گروه سنی و جنسیتی)» است. زنان کارتن‌خواب و بی‌سرپناه و بی‌پناه نخستین هدف‌های در دسترس برای اعمال خشونت‌های فیزیکی و تجاوز هستند. حتی اگر بخواهند نمی‌توانند به جایی پناه ببرند و اجرای این بند از برنامه توسعه شهر تهران، از یک چنین اولویتی برخوردار است.
معیشت و امنیت شهری زنان
شرایط معیشتی خانوارهای شهری یکی از عوامل اشتغال زنان با ساعات کاری طولانی‌مدت است. زنان کمتر از مردان در اشتغال رسمی سهم دارند. بر اساس آمار اعلامی موسسه‌های مالی سازمان پژوهشی تأمین اجتماعی در سال ۱۳۹۶، زنان ۸۰درصد شاغلان بدون بیمه در مشاغل غیررسمی را به خود اختصاص داده بودند. از آنجا که وضعیت سخت‌تر معیشتی خانواده‌ها زنان بیشتری را از سال 96 به بازار کار کشانده است، احتمال دارد این رقم افزایش یافته باشد. مشاغل غیررسمی به علت عدم نظارت، زنان بیشتری را در ساعات تاریکی شب در محیط کار نگه می‌دارد و در نتیجه تهرانِ این سال‌ها ضرورت افزون‌تری را در خصوص الزامات ایجاد امنیت اجتماعی به وسیله شهرداری اقتضا می‌کند.
کدام محلات برای برقراری امنیت اجتماعی در اولویت هستند؟
تبیین اولویت‌ها در بهسازی محلات باید در دستور کار شهرداری‌ها قرار بگیرد. احتمالا نقاط پرشماری هستند که برای تردد احساس ناامنی به زنان می‌دهند. برای این کار از زنی درباره نقاطی که در آن احساس ناامنی دارد، سوال کردیم. یکی از زنان دستفروش مترو تهران می‌گوید که شب‌ها حدود ساعت 9 شب، بعد از پایان کار در یکی از محلات منطقه 10 تهران در نواب، از مترو که بیرون می‌زنی باید از جایگاه پشت اتوبان نواب به داخل محلات بروی یا باید از داخل کوچه‌های تاریکش عبور کنی که حس عدم امنیت زیادی دارد. چراغ به اندازه کافی وجود ندارد، خیلی از کوچه‌های شهر همین مشکل را دارند و به علت تاریک و کم‌ترددبودن، احساس ناامنی زیادی به زنان می‌دهند. آخرِ شب خیلی از زنان ترجیح می‌دهند از مترو استفاده کنند، بنابراین ورودی و خروجی متروها حتما باید امن باشند؛ اما می‌بینیم که چنین نیست. اغلب ورودی ایستگاه‌های مترو در حاشیه بزرگراه‌ها احساس ناامنی به زنان می‌دهند که ایستگاه مصلی، مترو شهید همت، ایستگاه‌های مترو حاشیه اتوبان صیاد شیرازی و... از جمله آنان هستند. به این منظور نصب چراغ در تمام معابر بیرونی مترو که بزرگراه‌ها را به فضای داخلی محلات متصل
می‌کند، اهمیت دارد. یکی دیگر از نقاط کور کنار روگذرهای ماشین‌رو است که گاهی با اینکه به محلات پرجمعیتی هم راه دارند، اما بسیار تاریک و بدون چراغ هستند. یک نمونه آن روگذر مرزداران از بزرگراه یادگار امام است. نقاط اینچنینی در سراسر شهر بسیار هستند که سال‌ها امنیت اجتماعی زنان را بر هم زده‌اند و منجر به تجاوز و خشونت جنسی زنان شده‌اند. شناسایی و بهسازی فضاهای شهری ناامن برای زنان یکی از ویژه‌های شهرداری تهران است. اما معابر، ایستگاه‌های اتوبوس، پل‌ها و... در کدام نقاط تهران ناامن‌تر هستند و شهرداری باید برقراری امنیت اجتماعی زنان در این مناطق را در درجه اول اهمیت قرار دهد؟ در نتایج یک پژوهش انتشاریافته در پژوهش‌نامه نظم و امنیت انتظامی در بهار 99 که وابسته به پژوهشگاه علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی ناجا است، می‌خوانیم: احساس امنیت زنان در کل و در چهار بعد ذکرشده در مناطق شمالی شهر بیشتر از زنان مناطق جنوبی در شهر تهران بود. همچنین بین شرایط اقتصادی، عملکرد دستگاه‌های امنیتی، شبکه روابط اجتماعی، فقدان سرپرست، سن، وضعیت تأهل و وضعیت اقتصادی رابطه معنادار وجود داشته؛ ولی وضعیت اشتغال زنان و میزان تحصیلات آنان با
احساس امنیت رابطه معناداری نشان نداد. در محلات بالاشهر تهران زنان به علت امکان استفاده بیشتر از خودروی شخصی یا تاکسی‌سرویس‌ها به نسبت امنیت بیشتری دارند. اما قطعا دستفروشی که دستمزد پایینی می‌گیرد، رفتوآمد پرهزینه را نمی‌تواند تأمین کند. بنابراین برنامه‌ریزان شهری باید این موضوع را در نظر داشته باشند.
اقدامات شهرداری و شورای شهر تهران برای حفظ امنیت اجتماعی زنان
اجرای پایلوت طرح ارتقای امنیت زنان در تهران از تابستان امسال کلید خورد.
زهرا نژادبهرام، عضو هیأت‌رئیسه شورای شهر تهران، در توضیح این طرح می‌گوید: «وجود معابر دندانه‌ای، شمشادهای بلند، پل‌های عابرپیاده پوشیده، پیچ‌های بدون دید در برخی معابر و... ازجمله مواردی است که حس عدم امنیت را در زنان تشدید می‌کند. باخبر شدیم معاونت اجتماعی شهرداری تهران طرحی را در مورد امنیت زنان به صورت پایلوت در منطقه ۱۰ اجرایی کرده است که بعد از پیگیری بنده سطح توقعات‌مان از این طرح را بالا برده و موضوع را از سطح تحقیقاتی به عنوان یک پروژه شهری آن هم در کل منطقه ۱۰ تسری دادیم.» او با اشاره به این طرح که با مشارکت زنان محلات انجام گرفته و شیوه کار تصریح می‌کند: «توانستیم با مشارکت بانوان منطقه ۱۰ نقاطی که حس ناامنی را تشدید می‌کرد، شناسایی کنیم و نقشه جی‌ای‌اس آن را تهیه کنیم. بررسی‌ها نشان داد که زنان منطقه ۱۰ و محله نواب از بافت پشتی بزرگراه نواب حس ناامنی دارند. بر همین اساس شهرداری منطقه با انتشار یک فراخوان، از اهالی محل درخواست کرد که طی ۱۰ روز نقاط ناامن مورد نظرشان را به شهرداری اعلام کنند که در اعلام عمومی مشخص شد یکی از نقاطی که حس ناامنی را در زنان محله نواب تشدید می‌کند، واحدهای تجاری در
حاشیه بزرگراه است که بعضا خالی هستند و از آنجا که این واحدها به صورت دندانه‌ای طراحی شده‌اند، حسن ناامنی را تشدید می‌کنند؛ بنابراین قرار شد شهرداری فکری به حال این واحدها کند. از نتایج طرح ارتقای امنیت زنان در پایتخت، رفع مخاطره 70 محل از 200 نقطه ناامن در منطقه 10 تهران بوده است.»
همکاری بین دستگاهی در زمینه افزایش امنیت
مولفه‌های ارتقای سطح امنیت زنان در شهر این روزها تبدیل به دغدغه‌ای مهم برای زنان شده است. این مطالبه‌ای است که خیلی از زنان پایتخت خواستار آن هستند؛ اقداماتی همچون نصب بیلبوردها در یک طرف پل‌های عابرپیاده، نصب چراغ در معابر بدون دید و خلوت، افزایش گشت‌های نیروی انتظامی در نقاط پرخطر، کوتاه‌کردن شمشادهای بلند در سطح شهر و پارک‌ها به‌ویژه فضای سبز حاشیه بزرگراه‌ها و خیابان‌ها و... می‌تواند حس امنیت زنان را برای تردد در شهر بالا ببرد و به حضور اجتماعی آنان در جامعه نیز کمک کند. از طرفی توجه به امنیت زنان از طریق نحوه برخورد گشت‌های شبانه نیروی انتظامی با مواردی که به وسیله شهروندان گزارش می‌شود، اهمیت دارد. نیروهای انتظامی دستورالعمل حمایتی از زنان در هنگام مواردی از احساس عدم امنیت زنان ندارند. خیلی از اوقات مردسالاری حاکم بر جامعه در برخورد نیروهای انتظامی با موارد گزارش‌شده دیده می‌شود. نهادهای شهری می‌توانند در این خصوص تفاهم‌نامه‌های مشترک امضا کنند و نقشه مراکز ناامن را که به وسیله شهرداری تهیه شده، به دست نیروهای انتظامی برسانند و به صورت ویژه امنیت نقاط ناامن تهران را که تعداد آن هم پرشمار است، تأمین
کنند. هر چه هست، نباید فراموش کرد که حفظ امنیت زنان نیازمند مشارکت همه نهادهای درگیر در مسأله زنان است. در این روزها توجه به زنانی که مشارکت پویا در اشتغال و بقیه مناسبات اجتماعی دارند، هر چه بیشتر ضروری شده است.