تناقض‌های نشر و فروش کتاب در ایران
تنوع بی‌عمق بازار کتاب
نمایشگاه کتاب امسال بار دیگر برخی از مهم‌ترین مسایل بازار نشر و فروش کتاب در ایران را پررنگ کرد. مسایلی چون گرانی فزاینده کاغذ و افزایش هزینه تولید کتاب، کم‌رونقی کتابفروشی‌ها، فروش اینترنتی کتاب که اغلب با تخفیف همراه است و مسئله ممیزی همچنان برخی از بزرگترین مسایل نشر کتاب در ایران هستند. در سال‌های اخیر اما افت فاحش تیراژ کتاب هم به این فهرست اضافه شده است.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق، با اتمام سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران طرح پیوست نمایشگاه کتاب که مختص به کتابفروشی‌ها است برگزار شد. به طور کلی هر سال در زمان برگزاری نمایشگاه کتاب، کتابفروشی‌ها و به خصوص کتابفر‌وشی‌های کوچک با رکود مواجه می‌شوند و در سال‌های اخیر این رکود بیش از گذشته بوده است. می‌توان پیش‌بینی کرد که در هفته‌های پیش رو نیز رکود کتابفروشی‌ها ادامه خواهد داشت چرا که هر سال با تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها فروش کتاب افتی چشمگیر می‌کند.
نمایشگاه کتاب امسال بار دیگر برخی از مهم‌ترین مسایل بازار نشر و فروش کتاب در ایران را پررنگ کرد. مسایلی چون گرانی فزاینده کاغذ و افزایش هزینه تولید کتاب، کم‌رونقی کتابفروشی‌ها، فروش اینترنتی کتاب که اغلب با تخفیف همراه است و مسئله ممیزی همچنان برخی از بزرگترین مسایل نشر کتاب در ایران هستند. در سال‌های اخیر اما افت فاحش تیراژ کتاب هم به این فهرست اضافه شده است. کنار هم قرار دادن برخی از مسایل بازار کتاب در ایران تصویری متناقض از نشر و فروش کتاب به دست می‌دهد و یکی از وجوه این تناقض افزایش مداوم عناوین منتشر شده کتاب و افزایش تعداد ناشران از یک‌سو و کاهش تیراژ کتاب‌ها از سوی دیگر است.
کاهش هزینه‌کرد فرهنگی و افت تیراژ کتاب
در سال‌های اخیر میزان هزینه‌کرد فرهنگی خانوارها از مجموع هزینه‌کرد آنها روندی نزولی را طی کرده است. با گسترش فقر در جامعه سهم قابل توجهی از دستمزد و درآمد ماهانه خانوارها صرف مسکن و خوراکی می‌شود و طبیعی است که در این وضعیت گروه‌های زیادی از جامعه به خصوص طبقه کارگر در عمل امکانی برای هزینه کالاهای فرهنگی و از جمله خرید کتاب ندارند. این وضعیت در سطحی کلان به نابرابری‌های اجتماعی دامن می‌زند و در سطحی دیگر یکی از عوامل افت تیراژ کتاب در سال‌های اخیر بوده است. البته باید به این واقعیت هم توجه کرد که بازار کتاب در ایران در گذشته هم بازار بزرگی نبود و همواره شکافی معنادار میان جمعیت و تیراژ کتاب در ایران وجود داشته است.
کتاب در عصر شبکه‌های اجتماعی
امروز حتی مهم‌ترین کتاب‌های حوزه علوم انسانی و اجتماعی یا ادبیات با تیراژی کمتر از پانصد نسخه حتی تا صد نسخه منتشر می‌شوند. برخی از این آثار منابع و مراجع دانشگاهی به شمار می‌روند و این هم یکی از تاقض‌های موجود است که اگرچه تعداد دانشجویان در سال‌های اخیر نسبت به چند دهه پیش گسترش داشته اما تیراژ کتاب به نسبت جمعیت کاهش داشته و این نشان می‌دهد که دانشجویان و جامعه دانشگاهی نیز تا حد زیادی از بازار کتاب حذف شده‌اند. بدون شک تمام مسئله محدود به گسترش فقر و پایین بودن دستمزدها نیست و احتمالا بخش دیگری از مسئله به سیطره شبکه‌های اجتماعی مربوط است که منجر به کاهش اقبال جامعه نسبت به کتاب شده است.
رشد عجیب تعداد عناوین منتشر شده کتاب
نگاهی به آمارهای رسمی خانه کتاب و ادبیات ایران در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که تعداد عناوین منتشر شده کتاب اغلب روندی رو به رشد داشته است. گزارش‌های ماهانه خانه کتاب می‌گوید در اسفند ماه 1403 ، تعداد 15,872 عنوان کتاب منتشر شده است که در مقایسه با 14,641 عنوان در دوره زمانی مشابه در سال 1402، 8 درصد افزایش داشته است. بیشترین افزایش در رده‌های کمک‌درسی و آموزشی و هنر به میزان 28 درصد و سپس موضوعات علـوم اجتمـاعی 14 درصد و ادبیات و دین 7 درصد بوده است. همچنین بیشترین کاهش در رده‌های علوم طبیعی و ریاضیات بـه میـزان 16 درصد و فلسفه و روانشناسی 3 درصد بوده است.
گزارش اخیر خانه کتاب نیز که به فروردین ماه 1404 مربوط است همچنان رشد عناوین منتشر شده را نشان می‌دهد. طبق این گزارش، در فروردین ماه امسال ، تعداد 5,733 عنوان کتاب منتشر شده است که در مقایسه با 5,265 عنوان در دوره زمانی مشـابه در سال 1403، 9 درصد افزایش داشته است. بیشترین افزایش در رده‌های علوم اجتماعی به میزان 50 درصد و سپس موضوعات فلسفه و روانشناسـی 47 درصـد و علـوم عملی 21 درصد بوده است. همچنین بیشترین کاهش در رده‌های کودک و نوجوان به میزان 22 درصـد و علـوم طبیعـی و ریاضیات 11 درصد بوده است.
نکته قابل توجه این است که اگر تعداد عناوین منتشر‌شده در بازار کتاب ایران در طول یک سال را با کشورهای پیشرفته مقایسه کنیم، نتیجه‌ای عجیب به دست می‌آوریم و آن اینکه از این حیث نه‌تنها اختلافی با آنها نداریم؛ بلکه حتی می‌توانیم در صدر هم قرار بگیریم. اما باید توجه کنیم که روی دیگر این ماجرا سقوط تیراژ کتاب است. می‌توان گفت که رشد تیراژ کتاب یعنی افزایش تعداد کتاب‌خوانان و تعمیق کتاب‌خوانی اما افزایش عناوین در کنار سقوط تیراژ کتاب به معنای تنوع سطحی و بی‌عمق پدیده نشر در ایران است.
در این میان گسترش پدیده‌هایی چون کتاب‌سازی به امری شایع در بازار کتاب ایران بدل شده است و این مسئله به خصوص در حوزه ترجمه دیده می‌شود. در کنار این می‌توان به گسترش آثار بی‌کیفیتی اشاره کرد که تنها یک دلیل برای چاپ داشته‌اند و آن به دست آوردن سود بیشتر است. درواقع می‌توان گفت که افزیش هزینه‌های تولید کتاب در ایران نه تنها ناشران را به سمت تولید کتاب‌های باکفیت سوق نداده بلکه منجر به رواج انتشار کتاب‌های بی‌شکل و محتوایی شده که حتی بدون نمونه‌خوانی و ویراستاری تولید شده‌اند.
