زندگی در جهانی موازی

به سامان برای دولت، نا به سامان برای مردم

گویا همه چیز روی اوراق دولتی به سامان است. از قیمت گوشت تا ارز ،کنترل شده و تاثیری بر زندگی مردم نگذاشته. رشد اقتصادی در این دولت تنه به تنه کشورهای توسعه یافته می‌زند و در پیمودن «قله‌های پیشرفت» در دو سال گذشته بی‌رقیب بوده‌است. اما این آمار و ارقام اعلامی از سوی دولتمردان هم با انقلت‌های کارشناسان رو‌به‌رو است هم به نظر نمی‌رسد که در جریان زندگی روزمره مردم ملموس باشد. 

آخرین آمار اعلامی از سوی دولت در سفر رئیسی به سمنان مطرح شد. رئیس دولت سیزدهم در جمع مردم دامغان درباره رشد اقتصادی صحبت و اشاره کرد: «در سال۱۴۰۱ توانستیم رشد اقتصادی را قریب به ۵ درصد برسانیم و در سال ۱۴۰۲ این رشد به ۶ درصد رسید.» این عدد واکنش‌های مختلفی به دنبال داشت. 

 با کدام چرتکه حساب می‌کنید؟

عنوان انتخابی عبدالناصر همتی، رئیس پیشین بانک مرکزی برای این اظهارات «بازی با آمار» بود. او متذکر شده‌بود که نباید نادیده گرفت رشد ۱.۵ درصدی سال گذشته تنها محصول فروش نفت بوده‌است. البته این رشته آماربازی‌ها سر دراز دارد. سال گذشته کارشناسان اقتصادی به آمار کاهش یک درصدی بیکاری ایراداتی وارد دانستند که از جمله آنها نقد استناد به افزایش کدهای سازمان تامین اجتماعی بود که اغلب حاصل افزایش بیمه‌شدگان اجباری و همچنین بیمه مشاغل آزاد و دانشجویی و ...است. علاوه بر این ادعای ایجاد یک میلیون شغل در هر سال از سوی صولت مرتضوی، وزیر کار دولت سیزدهم هم موجی از انتقادات را به همراه داشت. 

از آمارهای کاغذی تا سفره‌های واقعی

انتقادات آماری بیش از هر چیز در مورد عدد اعلامی تورم مطرح می‌شود. در حالی که خاندوزی، وزیر اقتصاد دولت ماه گذشته با اتکا به آمار، روند تورم در ۲ سال گذشته را نزولی توصیف کرد، در حالی که دست کم قیمت اقلام خوراکی که برای عموم مردم از اهمیت بسیار برخوردار است و عمدتا میزان تورم را با اتکا به هزینه تمام شده برای سبد خانوار احساس می‌کنند، نشان می‌داد که ناترازی میان درآمدها و هزینه‌ها شدت گرفته. رسانه‌ها نیز در گزارش‌های مختلفی به نقد آمار اعلامی دولت پرداخته و حتی رئیس دولت سابق و بعضی اعضای کابینه نیز در مورد اعداد عجیب دولت، شعارهای پیش از انتخابات ۱۴۰۰ و میزان تحقق آنهمچون ساخت چندین میلیونی مسکن صحبت کردند. 

چرا آمارهای دولتی عجیب به نظر می‌رسد؟

حسین راغفر، اقتصاددان معتقد است که یکی از شاخص‌های مهم برای مردم و حتی محققان حوزه اقتصاد نرخ تورم است. او به «شبکه شرق» می‌گوید اگر دولت مدعی می‌شود که نرخ تورم کاهشی بوده اما مردم شاهد افزایش شدید قیمت ارز به خصوص در ۶ ماهه اخیر هستند، طبیعی است که این روند کاهش را نپذیرند.

به گفته این اقتصاددان و برخلاف ادعای سخنگوی دولت نرخ ارز در همه شاخص‌های اقتصادی تاثیرگذار است. همچنین بخش عمده‌ای از کالاهای مصرفی و تولیدی ما وارداتی است، بنابراین وقتی ارز افزایش پیدا کرده و ارزش پول کاهش پیدا می‌کند، طبیعی است که نمی‌توان نرخ کاهش تورم را باور کرد. راغفر معتقد است گرچه دولتی‌ها همواره به نرخ ثبات ارز ترجیحی که دولت به برخی کالاها اختصاص می‌دهد و متاثر از بازار آزاد نیست،صحبت می‌کنند اما عملا بدون نظارت بر توزیع و عرضه کالا شاهد افزایش قیمت خواهیم بود چرا که عرضه‌کننده در اغلب موارد نگاهش به بازار ارز آزاد است بماند که همین تخصیص ارز دولتی چه واسطه‌گری‌ها و رانت‌هایی ایجاد کرده و می‌کند.

رشد اقتصادی یا آمار بازی؟

راغفر همچنین در مورد اظهارات اخیر رئیس دولت مبنی بر افزایش نرخ رشد اقتصادی و چرایی انتقاداتی که به آن وارد شد، این گونه توضیح می‌دهد: «رقم رشد ۶ درصدی تردیدهای جدی به دنبال داشت چرا که این رقم باید در کاهش بیکاری و افزایش تولید هم بازتاب داشته‌باشد اما اینچنین نبوده‌است. ضمن این که اساسا این رشد باکیفیت محسوب نمی‌شود. نمی‌توان در شرایطی که رشد سرمایه‌گذاری و تولید کشاورزی منفی بوده، رشد مثبت داشته‌باشیم. وقتی سرمایه‌گذاری منفی است و حتی استهلاک سرمایه‌های موجود را فراهم نمی‌کند چطور می‌توان چنین ادعای بزرگی داشت. این رشد اقتصادی مرهون فروش نفت است و ارتباطی با افزایش تولید ندارد بنابراین این عدد به تنهایی موید نکته تازه‌ای نیست چون بعد از وضعیت رکودی شدید اساسا نه درآمد خانوار و نه وضعیت زندگی بهبودی پیدا نکرده‌است.»

این اقتصاددان معتقد ست با ارائه آمار به این سبک و سیاق تنها حساسبت و اعتماد مردم نسبت به آمارهای رسمی کاهش پیدا کرده و از آنجا که اعتبار دولت‌ها از جمله شاخص‌های مهم در بهبود وضعیت اقتصادی کشورهاست، در پی آمارسازی‌ها اعتبار دولت‌ها زیر سوال می‌رود.

اختلال محاسباتی-مطالعاتی

از دیگر مشکلات آمارهای اقتصادی اعلامی کیفیت جمع‌آوری داده‌هاست که به گفته راغفر بسیار نازل است و نمی‌توان از آن استنتاج کرد. او توضیح می‌دهد: «یکی از قدیمی‌ترین و با کیفیت‌ترین داده‌های جمع‌آوری شده، آمار هزینه-درآمد خانوارهاست. حداقل ۴۰ سال است که من این آمار را دنبال می‌کنم . شاهد هستیم که بخش قابل توجهی از خانوارها در این نمونه‌گیری‌ها نمایندگی ندارند. این بخش عمدتا ۴ دهک بالای درآمدی کشورند که اصلا به پرسش‌نامه‌ها پاسخگو نیستند. بخش قابل توجهی از محرومان و فقرا در دهک‌های پایین هم مثل کارتن‌خواب‌ها یا به حاشیه‌ رانده شدگان در این جمع‌آوری داده،نمایندگی ندارند. به همین دلیل نمی‌شود از نتایج مطالعات مبتنی بر هزینه درآمد خانوار استنتاج‌های سیاستی کرد و به دولت‌ها گفت که مثلا باید این سیاست‌ها را اختیار کنید. همچنین بانک مرکزی تعداد زیادی از شاخص‌ها را  اعلام نمی‌کند که هم موجب بی‌اعتمادی شده و هم امکان پیگیری مستمر عملکرد اقتصادی کشور با مشکل رو‌به‌رو می‌شود. هر ۵ سال هم پایه محاسباتی را تغییر می‌دهند و همه اینها در مجموع اختلال محاسباتی ایجاد کرده و در مطالعه وضعیت کشور اختلال ایجاد می‌کند.»

شکاف در اعتماد و سِر‌شدگی افکار عمومی

شاید به گفته حسین راغفر حساسیت اذهان عمومی در سال‌های اخیر به آمار و ارقام اعلامی به خصوص در حوزه اقتصاد کم شده اما نمی‌توان نادیده گرفت که همین اعداد و ارقام و تناقض آن با آنچه مردم در زندگی روزمره احساس و تجربه می‌کنند، باعث ایجاد شکاف بی‌اعتمادی عمیق می‌شود. 

«شبکه شرق» ماه گذشته با مردم در مورد قیمت گوشت قرمز، میزان استفاده آنها و پیشنهاد جایگزینی ماهی به پیشنهاد برخی مسئولان گفت‌و‌گو کرد. آنچه در قریب به اتفاق صحبت‌های مردم به چشم می‌خورد بی‌اعتمادی و عدم پذیرش صحبت مقامات ذی‌صلاح از سوی آنها بود در حالی که هر بار رسانه‌ها از افزایش قیمت گوشت قرمز گزارش تهیه و تولید می‌کردند، مقامات مسئول در پاسخ‌هایشان اشاره می‌کردند که هیچ کمبودی وجود ندارد و نرخ دستوری از آنچه گزارش شده بسیار کمتر است. اما اغلب مصاحبه‌شونده‌ها در صحبت‌هایشان تلویحا اشاره می‌کردند که آنچه در بازار و زندگی‌شان تجربه می‌کنند با آنچه مسئولان می‌گویند متفاوت است. 

خود فریبی نه مردم فریبی

همان‌طور که عباس عبدی، تحلیلگر سیاسی به «شبکه شرق» گفته بیش از آن که به فریب مردم منجر شود، نوعی خودفریبی است که تبعات جدی به همراه دارد. او در توضیح این خودفریبی و آثار آن می‌گوید: «تولید و انتشار آمار برای تغییر دادن واقعیتنیست. واقعیت را مردم به گونه مستقیم درک و حس می‌کنند. مثل گرمی و سردی هوا است. اعلام درجه حرارت فقط دقت و رقم را ثبت می‌کند. تولید و انتشار آمارهای رشد اقتصادی، تورم، خودکشی و .... از این جهت مهم است که برای پژوهشگرانمفید است و می‌توانند با استناد و استفاده از آنها در بهبود وضع بکوشند و الا هزاران سال است که مردم بدون آمار دسترسی به زندگی می‌کردند و درک متفاوتی از واقعیت‌هایزندگی خود نداشتند. دستکاری در آمار نوعی خود فریبی است به جای آن که دیگران را فریب دهد. عدم تولید یا انتشار آمار نیز به معنی فقدان اعتماد به نفس و شکست تلقیمی‌شود.» بنابراین شاید در نگاه اول به نظر برسد که با آماربازی‌های دولتی می‌توان توجه افکار عمومی و نظر مردم را جلب کرد و تاثیر مثبت گذاشت اما در نهایت و بلند مدت به ضرر مجموعه حکمرانی تمام خواهد شد.