از آنجا رانده، از اینجا مانده

مرجان زهرانی- ۱- از حمله شوروی تا تسلط طالبان، افغانستان موج‌های مهاجرتی متعددی به خود دیده‌است. افغانستان در سال ۲۰۱۶ با ۶۵۳ هزار آواره رکورددار بیشترین میزان آوارگی داخلی از سال ۲۰۱۰ بود. بنا بر آخرین گزارش منتشر شده توسط مرکز نظارت و پایش آوارگی های داخلی «IDMC» این کشور پنجمین کشور با بالاترین میزان آوارگی جدید در نتیجه خشونت و درگیری و بر اساس گزارش« UNHCR» سومین کشور از نظر میزان افراد در وضعیت پناهندگی جدید در سال ۲۰۲۱ بوده‌است.

آمار متناقض

۲- دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد  سال ۲۰۲۱ گزارش داد تعداد آوارگان داخلی در افغانستان حدود ۳۵۹ هزار نفر برآورد شده‌است. ایران همواره یکی از مقاصد مهاجران و پناهندگان افغانستانی بوده‌است. بر اساس آخرین سرشماری -۱۳۹۵- اتباع افغانستانی با یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر، حدود ۹۶ درصد کل اتباع خارجی در ایران را تشکیل می‌دهند. بیشترین تعداد مهاجران زنان و در گروه سنی ۰ تا ۱۵ سال قرار دارند و نزدیک به ۷۹ درصد آنان در شهرها ساکن هستند. البته عباس عراقچی، معاون سیاسی وزارتخارجه در دوره پیش سال ۱۳۹۸ گفته‌بود حدود ۳ میلیون افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند و وزارت مهاجرین افغانستان در سال ۱۳۹۵ جمعیت افغانستانی‌های ایران را ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر اعلام کرد.

بازگشت از مرز

۳-رییس دولت سیزدهم ۱۲ فروردین در سفر به خراسان گفت بیش از چهار میلیون افغانستانی میهمان ایران هستند در حالی که وزیر امور خارجه رقم ۵ میلیون را اعلام کرده‌بود. جدیدترین آمار «UNHC» نشان می‌دهد که از مجموع جمعیت ۳ میلیونی اتباع افغانستانی در ایران، ۷۸۰ هزار نفر پناهنده، ۲.۱ تا ۲.۲۵ میلیون مهاجر فاقدمدرک و ۵۸۶ هزار نفر دارای گذرنامه هستند. گفته می‌شود که حدود ۵۰۰ هزار نفر پناهجوی افغانستانی در سال ۲۰۲۱ وارد ایران شده‌‌اند. وال استریت ژورنال هم نوشت که روزانه نزدیک به ۴ هزار افغانستانی از مرزهای ایران به سمت کشورشان بازگشت داده می‌شوند.

دانشجویان افغانستانی، رکورددار تحصیل

۴- آمار رسمی و به روز شده‌ای از تعداد شاغلان خارجی و به خصوص اتباع افغانستانی در کشور منتشر نشده است اما بر اساس آمارهای مرکز آمار ایران در سال ۹۵ حدود ۵۳۸ هزار نفر از اتباع خارجی در بازار کار ایران حضور داشته‌اند و از سال ۹۸ به این سو افزایش مشاغل مجاز اتباع خارجی در این ایران از ۸۰ به بیش از ۴۰۰ شغل رسیده‌است. همچنین بر اساس آمار سالنامه مهاجرتی ایران تعداد دانشجویان خارجی در ایران در سال ۱۳۹۹ به ۴۴ هزار و ۳۵۰ نفر رسیده است که در این میان دانشجویان افغانستانی با ۴۶ درصد و ۲۵ هزار نفر رتبه اول دانشجویان خارجی در ایران را دارند.

تمییز میان مهاجر و پناهنده

۵- همان‌طور که مهاجران یا پناهجویان افغانستانی در ایران با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند و ممکن است رسم میهمان‌نوازی در مورد برخی از آنان به جا آورده نشود، سیل مهاجرتی و پناه‌جویی جدید همچون سایر پدیده‌های اجتماعی عواقب اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... به دنبال خواهد داشت که نمی‌توان به آن بی‌توجه بود. البته ذکر این نکته ضروری است که بنابر تعاریف بین‌المللی، کنوانسیون حقوق بشر و حقوق بشر اروپا، مهاجر با پناهنده یا در وضعیت پناهندگی متفاوت است و موقعیت حقوقی متفاوتی هم دارد.

ایران میزبان بیشترین پناهنده افغانستانی

۶- گفته می‌شود ۷۸۰ هزار افغانستانی و ۲۰ هزار عراقی پناهنده در ایران حضور دارند. پناهندگان افرادی هستند که از درگیری یا آزار و شکنجه فرار می‌کنند، حقوق بین‌المللی تعریف شده دارند و نباید آنها را اخراج کرد یا به شرایط زندگی قبلی‌شان باز گرداند.  اما شرایط مهاجران ممکن است متفاوت باشد و اغلب کشورها سیاست‌های مهاجرتی خاص و حتی نهادهای ویژه‌ای در این حوزه دارند.

سرعت لاکپشت‌وار اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی

۷-محمدرضا هاشمی، خبرنگار افغانستانی مقیم ایران از مشکلات افغانستانی‌هایی مقیم اینجا به «شرق» می‌گوید: «هنوز مهاجران افغانستانی در زمینه آموزش و پرورش با مشکلات و بعضا برخوردهای سلیقه‌ای رو‌به‌رو هستند. اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی نیز همچنان با سرعتی لاک‌پشت‌وار اجرایی می‌شود. در میان افغانستانی‌های مهاجر، کسانی هستند که در دانشگاه‌های معتبر ایران تحصیل کرده‌اند اما اغلب فرصت برابر کاری برای اتباع افغانستانی وجود ندارد. افغانستانی‌های مهاجر حتی در حوزه‌های ساده‌ای چون دریافت کارت بانکی یا خرید سیم‌ کارت یا گواهینامه هم با مشکلات و گاهی برخوردهای سلیقه‌ای مواجه هستند.»

پیشنهاد تشکیل سازمان مهاجران

۸- روح‌الله جمعه‌ای، مشاور پیشین عبدالرضا رحمانی‌فضلی وزیر کشور سابق در گفت‌و‌گو با «شرق» معتقد است که ورود هر فرد غیر ایرانی به کشور باید ضابطه‌مند و شناسنامه‌دار باشد. او همچین می‌گوید: «مهاجر یا پناهجو، قانونی یا غیر قانونی باید دارای کد ورود و شناسنامه لازم باشد و در مواقع خاص صرفا محدود به گذرنامه و اخذ ویزا نشود و به این طریق تمام مسیرهای غیرقانونی قاچاق انسان مسدود شود.»

۹- روح‌الله جمعه‌ای پیشنهاد می‌دهد که حریم امنی درون کشور افغانستان تحت حمایت نیروهای ایرانی ایجاد شود و مهاجرین یا پناهجویان در کمپ‌هایی مورد حمایت ایران و تحت اداره افغان‌ها مانند تیپ فاطمیون و ... مستقر شده و به دولت یا حکومت یا گروه مرکزی مستقر در کابل اطمینان لازم از جهت عدم بهره برداری مداخله جویانه در امورات داخلی آن کشور توسط ایران و از طریق این کمپ‌ها داده شود. دقیقا مشابه ایجاد منطقه امن و حائل در آن سوی مرزهای کشورمان در عراق به هنگام تهاجم داعش به این کشور.

۱۰-تشکیل سازمان مهاجرین و ساماندهی نیز دیگر پیشنهاد او است که اخیرا رییس دولت سیزدهم نیز به آن اشاره کرد. موضوعی که او این‌گونه توضیح می‌دهد: «در صورت تشکیل سازمان مهاجرین و ساماندهی همه مهاجرین و پناهجویان در چارچوب معین شده این سازمان می‌توان به نخبه‌یابی از میان مهاجرین ورودی بپردازد.  در واقع نباید به مقوله مهاجرین صرفا امنیتی یا سیاسی نگاه کرد بلکه در چارچوب منافع اقتصادی و معیشتی می‌توان آنها را ساماندهی کرد.»