آفریقا، هدف برگزیده عثمانی‌گرایی نوین

رجب طیب اردوغان در تاریخ 21 نوامبر به الجزایر سفر کرد. رئیس‌جمهور ترکیه پس از ورود به فرودگاه، از سوی عبدالمجید تبون، رئیس‌جمهور الجزایر، مورد استقبال قرار گرفت. وزرای متعددی اردوغان را در این سفر همراهی کردند که در کارنامه آنها موضوعات همکاری بین الجزایر و ترکیه در حوزه‌های مالی و انرژی، دفاع و اطلاعات، تجارت، حمل‌ونقل، زیرساخت و البته روابط خارجی دو کشور منعکس شده است.

الجزایر علاوه بر یک شریک اقتصادی پیشرو برای ترکیه، دروازه‌ای به سوی آفریقا‌ست. با توجه به خدشه‌دار‌شدن روابط الجزایر با غرب و از‌دست‌رفتن بازارهای این کشور، الجزایر ابزار خوبی برای پیشی‌گرفتن ترکیه از غرب است. ارقام حاکی از حیات رابطه دوجانبه بین الجزیره و آنکارا‌ست. سرمایه‌گذاری ترکیه در الجزایر در سال 2022 در حدود شش میلیارد دلار و حجم تجارت در حدود پنج میلیارد دلار برآورد شده است که این ارقام در میان‌مدت باید دو برابر شود. اکنون هزارو 500 شرکت ترک در الجزایر تأسیس شده است. این داده‌ها به تنهایی الجزایر را هم به‌عنوان دومین شریک تجاری ترکیه در آفریقا و هم از نظر سرمایه‌گذاری در رتبه اول قرار می‌دهند. در طول سفر اردوغان به الجزایر، حدود 10 توافق‌نامه همکاری و یادداشت تفاهم در زمینه‌های مختلف از قبیل انرژی، هوا فضا، محیط زیست و حتی تولید فیلم امضا شد که رسانه انتخابی ترکیه برای گسترش قدرت نرم در سراسر جهان اسلام است.

این دیدار گواه پیشرفت چشمگیر «سیاست آفریقایی» ترکیه است که در سال 2003 تحت رهبری اردوغان، نخست‌وزیر وقت، آغاز شد. تعجب‌آور نیست که اردوغان از طرح کلی نقشه امپراتوری عثمانی در زمان اوج خود در دوران «سلطان سلیمان باشکوه» پیروی می‌کند. امپراتوری عثمانی در آن دوران در نهایت اقتدار و نفوذ در بیشتر نواحی آفریقای شمالی تا ابتدای شاخ آفریقا گسترش یافت.

امروزه جاه‌طلبی‌های ترکیه در این قاره با تأثیرپذیری از مسائل اقتصادی و انرژی چندگانه است. الجزایر به چهارمین تأمین‌کننده گاز ترکیه پس از روسیه، جمهوری آذربایجان و ایران تبدیل شده است. حضور آنکارا در لیبی نیز با توجه به منافع حاصل از انرژی و نقش کنترل‌‌کننده جریانات از جنوب صحرای آفریقا تا اروپا توجیه می‌شود و این موضوع در روابط توفانی آنکارا با اتحادیه اروپا حیاتی است.

آفریقا با بیش از 50 کشور و 1.4 میلیارد جمعیت در سال 2023، بازار عظیمی است که بر اساس آمارهای سازمان ملل انتظار رشد جمعیت آن تا سال 2050 به حدی است که به تنهایی یک‌چهارم جمعیت جهان را تشکیل خواهد داد. ترکیه با ترکیب میراث گذشته و پیش‌بینی متفکرانه آینده خیلی زود سرمایه‌گذاری روی این قاره را آغاز کرد. در مدت 15 سال تعداد نمایندگی‌های دیپلماتیک ترکیه در آفریقا سه برابر و حجم تجارت آن چهار برابر شده و در نتیجه، ترکیه به بازارهای جدیدی به‌ویژه در غرب آفریقا دست یافته است که می‌تواند جایگزین سودآوری برای بازارهای بی‌ثبات خاورمیانه باشد.

اهداف آنکارا در این قاره، علاوه بر توسعه اقتصادی که به نفع شبکه کارآفرینان نزدیک به هرم قدرت در ترکیه است، جنبه مذهبی و ژئوپلیتیک نیز دارد. حضور ترکیه در سومالی کاملا مشهود و منعکس‌‌کننده استراتژی کلی این کشور در همین راستاست.

تعهد قاطعانه ترکیه نسبت به شرق آفریقا که به دلیل ناامنی و شرایط خطرناک از سوی دیگر کشورها نادیده گرفته می‌شد، شگفتی بزرگی را برانگیخته است. شاخ آفریقا هم یک تقاطع و هم یک دروازه مهم بین آسیا و آفریقا، اقیانوس هند و دریای مدیترانه از طریق تنگه باب‌المندب و کانال سوئز است که از طریق آن یک‌سوم تجارت دریایی جهان صورت می‌گیرد. از سال 2011 که اردوغان به‌عنوان اولین رئیس دولت غیر‌آفریقایی از زمان آغاز جنگ داخلی در سال 1991 به سومالی سفر کرد، استقرار ترکیه در «یک کشور مسلمان و برادر» به نحو شگفت‌انگیزی صورت گرفته است. موگادیشو به‌سرعت از بزرگ‌ترین سفارت ترکیه در خارج از کشور و یک پایگاه نظامی و همچنین بزرگ‌ترین بیمارستان کشور که نام رئیس‌جمهور اردوغان را یدک می‌کشد، استقبال کرد. بدون احتساب منابع احتمالی هیدروکربن واقع در سواحل سومالی که ترکیه مایل به بهره‌برداری از آن است، مدیریت بنادر نیز به‌عنوان اصلی‌ترین عامل اقتصادی به مدت 20 سال تحت اختیار ترکیه قرار گرفته است. از سوی دیگر، دست ترکیه در انهدام شبکه گولن که در آفریقا بسیار گسترده است نیز باز است.

ترکیه امروز به راحتی خود را به‌عنوان اولین شریک اقتصادی این «دولت شکست‌خورده» معرفی کرده است که هیچ‌کس جز دولت‌های نفتی خلیج فارس حتی تمایل نداشت چیزی درباره آن بشنود. در واقع، نزدیکی سومالی به شبه‌جزیره عربستان و مسیرهای تجاری دریایی اصلی نیز در علاقه فزاینده ترکیه به آن کشور بدون تأثیر نیست. علاوه بر رقابت اسلامِ ترک با اسلامِ وهابی که سومالی را گرفتار کرده (اگرچه با سنت‌های مذهبی آن کاملا بیگانه است)، اردوغان قصد دارد رقبای اصلی خود یعنی عربستان سعودی و امارات را از نظر ژئوپلیتیک و نظامی کنار بزند. سرمایه‌گذاری درخور توجه ترکیه در حوزه امنیت و مبارزه با تروریسم الشباب وابسته به القاعده برای نشان‌دادن این موضوع مشهود است. 
...بنابراین سومالی و به‌طور گسترده‌تر جهان مسلمان آفریقایی، برای اردوغان به‌منزله یک ویترین باشکوه است که به ترکیه اجازه خودنمایی به‌عنوان یک قدرت بزرگ را می‌دهد. متأسفانه، آفریقا نیز به عرصه دیگری تبدیل شده که در آن رقابت بین آنکارا و ریاض برای رهبری جهان اسلام سنی با وجود سازش‌های خودخواهانه جریان دارد. با توجه به پیشرفت چشمگیر نفوذ ترکیه از لحاظ دیپلماتیک و اقتصادی، به نظر می‌رسد این شرایط تا‌کنون برای ترکیه موفقیت‌آمیز بوده است.