در حاشیه اجلاس اخیر شورای همکاری خلیج فارس

جاسم محمد البدیوی، دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس، قبل از آغاز چهل‌وششمین اجلاس خلیج فارس سوم دسامبر 2025، در گفت‌وگو با خبرنگاران در منامه فاش کرد شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس در جلسات اخیر خود تصویب یک سیستم دفاعی یکپارچه خلیج فارس را در برابر حملات موشکی، از‌جمله یک نظام مشترک «گنبد آهنین» برای محافظت از سرزمین‌های خود را در برابر تهدیدات مبرم از همه جهات مورد بحث قرار داده‌اند.

البدیوی اشاره کرد کشورهای شورای همکاری خیلج فارس با کشورهای تولیدکننده سامانه‌های گنبد آهنین (که حاصل همکاری شرکت دولتی اسرائیلی رافائل و حمایت ملی و فنی دولت آمریکاست) مذاکره کرده‌اند. او همچنین ابراز امیدواری کرد که بتوانند به‌زودی به راه‌حلی دست یابند. شایان ذکر است سامانه گنبد آهنین که در مارس 2011 عملیاتی شد، یکی از مهم‌ترین سامانه‌های دفاعی رژیم اسرائیل است. بیانیه پایانی چهل‌وششمین دوره شورای عالی شورای همکاری که به‌عنوان «اعلامیه صغیر 2025» شناخته می‌شود، عمدتا بر امنیت کشورهای عضو شورا به‌عنوان یک بلوک واحد تأکید داشت و در آن امنیت و ثبات کشورهای شورا را غیرقابل تفکیک دانسته و هر‌گونه نقص حاکمیت هر کشور عضو را تهدیدی مستقیم برای امنیت جمعی آنان می‌داند. به نظر می‌رسد بخشی از نگرانی‌های کشورهای حاشیه خلیج فارس مربوط به دو اقدام عملیاتی نظامی به فاصله سه ماه در قطر است که بار نخست آن در جریان جنگ 12روزه اتفاق افتاد و پایگاه آمریکایی الحدید مورد حمله موشکی قرار گرفت و در نهم سپتامبر 2025 نیز دولت قطر از سوی اسرائیل مورد تهاجم واقع شد که در آن به منطقه مسکونی «حی کتارا» حمله شد و طی آن رهبران حماس مورد سوء‌قصد قرار گرفتند.

اگرچه مقایسه این دو عملیات قیاس مع‌الفارق است، اما در هر دو مورد سامانه‌های دفاعی آنان حتی با وجود حمایت آمریکا، ناکارآمد جلوه کرد. اکنون در پاسخ به چنین نگرانی‌هایی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس درصدد برآمده‌اند تا با ارزیابی راهبردهای دفاعی خود، توجه بیشتری را به سیستم‌های هشداردهنده اولیه، نظارت پیشرفته و دفاع همه‌جانبه معطوف کنند. امارات متحده عربی نسبت به دیگر کشورها پیشتازتر بوده؛ زیرا افزون بر خرید تجهیزات دفاع هوایی، بر صنایع بومی نیز متکی بوده است. اخیرا عربستان و قطر نیز علاقه درخور توجهی به هواپیماهای هشدار و کنترل اولیه Global Eye نشان داده‌اند که توسط امارات استفاده می‌شود. در هر حال تنها مشکل کشورهای حاشیه خلیج فارس اکتساب فناوری‌های پیشرفته نیست، بلکه وجود یک سیستم دفاعی یکپارچه است که اتصال همه رادارها به یکدیگر در مرکز فرماندهی و کنترل واحد را شامل می‌شود. برای مثال، اولویت‌های عربستان در مقابله با تهدیدات موشکی و هوایی متفاوت از دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس است. بحرین یا کویت هم به دنبال راه‌حل‌های اقتصادی‌تری هستند و بیشتر مایل‌اند به سیستم دفاعی آمریکا در منطقه اعتماد کنند.

 از سوی دیگر به نظر نمی‌رسد سپردن امنیت هوایی این کشورها به گنبد آهنین که اساسا در اختیار اسرائیل است، از سوی رژیم صهیونیستی با استقبال مواجه شود و فناوری آن در اختیار این کشورها قرار گیرد؛ اگرچه اعضای شورا شاید گمان می‌کنند‌ حداقل به این ترتیب می‌توانند از شر حملات اسرائیل در امان بمانند. در هر حال برای تبدیل این گفتمان سیاسی به یک اقدام واقعی، کشورهای حاشیه خلیج فارس راه درازی را در پیش خواهند داشت. احتمالا یکی از مهم‌ترین دلایل چنین اظهاراتی از سوی دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس، دفع تهدیدات احتمالی از جانب ایران باشد. البدیوی در گفت‌وگوی یادشده در عین حال از تمایل کشورهای شورای همکاری خلیج فارس برای ایجاد رابطه عادی با ایران براساس حسن هم‌جواری و دخالت‌نکردن در امور داخلی همدیگر سخن گفت.

از دیگر نگرانی‌های کشورهای عضو شورای همکاری، وجود حملات انصارالله در دریای سرخ است که با وجود تلاش عربستان و امارات برای کاهش تنش با انصارالله یمن ادامه داشته است و آنها همچنان نگران ازسرگیری جنگ هستند. با توجه به آنکه ظاهرا رهبران کشورهای حاشیه خلیج فارس در بهترین وضعیت رابطه با آمریکا از طریق دولت ترامپ هستند و تعریف و تمجیدهای فراوانی از یکدیگر به عمل می‌آورند، سران سه کشور به‌ویژه عربستان، امارات و قطر بسیار امیدوارند از طریق سرمایه‌گذاری‌های عظیم در خاک آمریکا بتوانند در دوران ترامپ حداقل به سیستم دفاعی پیشرفته دست یابند و در عین حال اگر بتوانند هواپیماهای پیشرفته F-35 دریافت کنند. البته کشورهای حاشیه خلیج فارس گویا گزینه‌های دیگری را هم مدنظر دارند. می‌توان حدس زد که سفر غیرمنتظره جورجیا ملونی، نخست‌وزیر ایتالیا، به بحرین در حاشیه برگزاری نشست چهل‌وششم شورای عالی شورای همکاری خلیج فارس و دیدارش با محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان در منامه که در آن وزیر دفاع عربستان، خالد بن‌سلمان نیز حضور داشت، به ارزیابی خرید گنبد میکل آنژ ایتالیا نیز مرتبط باشد. اخیرا ایتالیا و شرکت لئوناردو از یک سیستم دفاع هوایی چندلایه به نام گنبد میکل آنژ رونمایی کرد که مشابه گنبد آهنین اسرائیل است.

نخست‌وزیر ایتالیا در سفر خود همچنین با دیگر اعضای شورا نیز جلسه‌ای تحت عنوان نشست خلیجی- ایتالیایی برگزار کرد که در آن با اشاره به روابط تاریخی امپراتوری روم با شبه‌جزیره عربستان از «راه ارویه» سخن گفت که در آن تجارت از هند به روم قدیم از طریق شبه‌جزیره انجام می‌شده است. او با یادآوری موقعیت تاریخی تلاش کرد تمایل خود را برای پایانه‌بودن ایتالیا در کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا بیان کند. شایان یادآوری است که سیستم گنبد آهنین رژیم اسرائیل در عملیات‌های وعده صادق 1 و 2 ناکارآمدی نسبی خود را در مقابل حملات گسترده با پرتاب تعداد زیادی موشک و پهپاد از مسیرهای مختلف نشان داد و مشخص شد این سامانه مصونیت کامل ندارد و آسیب‌پذیر است

با توجه به آنکه معمولا صنایع دفاعی در جهان از چنین جنگ‌هایی درس می‌آموزند و ضعف‌ها را ترمیم می‌کنند، این امکان نیز وجود دارد که در صورت ارتقای سامانه یا تولید سامانه‌های جدید توسط آمریکا و اسرائیل، سامانه‌هایی در سطوح پایین‌تر به کشورهای همسو فروخته شود تا برتری‌های فناوری آمریکا و اسرائیل حفظ شود. اخیرا رژیم اسرائیل سامانه جدیدی را به نام پرتو آهنین معرفی کرده است که از لیزر برای برخورد با پرتابه‌ها استفاده می‌کند. به نظر می‌رسد در جهانی که تهدیدات به‌سرعت در حال گسترش و پیچیده‌ترشدن است، نوآوری‌هایی از این دست ممکن است در آینده جایگزین سیستم‌های دفاعی پرهزینه‌ای نظیر گنبد آهنین شود. در عین حال نباید از یاد برد که دولت ترامپ با اعلام استقرار یک سامانه پهپادی در خاورمیانه که از پهپادهای شاهد 136 ایرانی الگوبرداری شده، یگان ویژه‌ای را تحت عنوان یک سامانه کم‌هزینه تهاجم رزمی بدون سرنشین به نام «یگان ضربت عقرب» مستقر کرده است. در مجموع چنین به نظر می‌رسد که شورای همکاری خلیج فارس پس از بیانیه منامه برای دفاع یکپارچه از خود متحد شود. اما همان‌گونه که ترکی فیصل، دیپلمات پیشین و کارکشته عربستان سعودی می‌گوید، این رژیم صهیونیستی است که تهدید بزرگی برای ثبات منطقه به شمار می‌رود و نه ایران. او همچنین هشدار می‌دهد که این اسرائیل است که دردسرساز است و آمریکا باید آن را  مهار کند.

خوب است کشورهای عضور شورای همکاری خلیج فارس به هشدارهای ترکی فیصل توجه کنند که می‌گوید در این منطقه هم‌اکنون یک کشور دارای سلاح هسته‌ای وجود دارد و آن هم اسرائیل است. او ادامه می‌دهد بهترین راه‌حل، ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح‌های کشتارجمعی است.

آیا بهتر نیست کشورهای عضو شورا برای یک امنیت دسته‌جمعی در خلیج فارس در کنار جمهوری اسلامی ایران قرار گیرند و برای یک منطقه عاری از سلاح‌های کشتارجمعی تلاش کنند؟

* رئیس مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

آخرین مقالات منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.