نفقه فرزند و شش نکته حقوقی

ایمان دمیری-قاضی خانواده:‌ «نفقه فرزند» یکی از شناخته‌شده‌ترین تأسیسات حقوقی است. تقریبا تمام اشخاص جامعه می‌دانند که فرزند از حقی قانونی به نام «نفقه» برخوردار است. دعوای «مطالبه نفقه فرزند» نیز یکی از متداول‌ترین دعاوی دادگستری است. با این حال ممکن است در مورد شرایط و اوصاف نفقه فرزند ذهنیت‌های اشتباهی حتی در بین حقوق‌‌خوانان وجود داشته باشد. بخشی از این ذهنیت‌های اشتباه ناشی از یکی‌دانستن شرایط و اوصاف «نفقه فرزند» با «نفقه همسر» است. در این یاداشت به شش ویژگی اختصاصی نفقه فرزند اشاره می‌شود:

یک: دریافت نفقه محدود به سن خاصی نیست

یکی از رایج‌ترین ذهنیت‌های اشتباه در مورد نفقه فرزند، محدود دانستن آن به سن خاص است. تصور اشتباه آن است که با رسیدن فرزند به سن مشخص (مثلا بلوغ یا ۱۸ سالگی) استحقاق فرزند به دریافت نفقه قطع می‌شود. حال آنکه قانون‌گذار هیچ محدودیت سنی برای استحقاق نفقه پیش‌بینی نکرده است و تا زمانی‌ که شرایط عمومی استحقاق نفقه وجود داشته باشد، فرزند مستحق دریافت نفقه خواهد بود.

مطابق ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی «کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم سازد». بنابراین تا زمانی که فرزند ندار باشد و توانایی اشتغال هم نداشته باشد، مستحق دریافت نفقه است. اعم از آنکه در سن طفولیت، نوجوانی، جوانی، میانسالی و حتی پیری باشد.

دو: نفقه فرزند تنها شامل چهار قلم از  احتیاجات فرزند است

برخلاف تصور عموم که همه احتیاجات فرزند از قبیل هزینه‌های آموزشی و بهداشتی را مشمول عنوان نفقه می‌دانند، مطابق ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی، نفقه فرزند تنها شامل چهار عنوان «مسکن و البسه و غذا و اثاث‌البیت» می‌شود. بنابراین هزینه‌های دیگر مثل آموزش و بهداشت مشمول عنوان نفقه فرزند نبوده و به عنوان نفقه قابل مطالبه نیست. درخصوص اینکه آیا هزینه‌های بهداشتی و آموزشی و درمانی فرزند به صورت مستقل قابل مطالبه است یا خیر و اینکه چه کسی مسئول پرداخت آن است و اینکه آیا محدود به سن خاصی است یا خیر، قانون با ابهام و اجمال مواجه است و در رویه قضائی درمورد آن بین قضات و حقوق‌دانان اختلاف رویه و اختلاف نظر وجود دارد‌.

سه : میزان نفقه فرزند بر اساس توانایی مالی نفقه‌‌دهنده تعیین می‌شود نه براساس میزان نیاز فرزند

برخلاف نفقه همسر که در تعیین میزان آن، وضعیت و میزان نیاز زوجه ملاک قرار می‌گیرد، در مورد نفقه فرزند، وضعیت نفقه‌دهنده ملاک است نه میزان نیاز نفقه‌گیرنده. مطابق ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی «کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد. برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود».

چهار: پرداخت نفقه فرزند به ترتیب بر عهده پدر، پدربزرگ پدری و سپس مادر است

برخلاف تصور عموم که پرداخت نفقه را ابتدا بر عهده پدر و سپس بر عهده مادر می‌دانند، مطابق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی «نفقه اولاد بر عهده پدر است، پس از فوت پدر یا عدم قدرت او به انفاق، به عهده اجداد پدری است، در صورت نبودن پدر و اجداد پدری و یا عدم قدرت آنها نفقه بر عهده مادر است». بنابراین در شرایط فوت یا ناتوانی مالی پدر، پرداخت نفقه فرزندان بر عهده پدربزرگ پدری خواهد بود نه مادر. و پس از پدربزرگ پدری نوبت به مادر خواهد رسید. نتیجه آن است که مادر می‌تواند نفقه فرزند خود را از پدربزرگ‌ پدری فرزند مطالبه کند. در رویه عملی، مطالبه نفقه فرزند از پدربزرگ توسط مادر، یکی از کمیاب‌ترین و خاص‌ترین پرونده‌های قضائی است که چه بسا علت آن، عدم اطلاع از وجود چنین اختیار قانونی برای مادران باشد.

پنج: نفقه گذشته فرزند قابل مطالبه نیست

نفقه گذشته زوجه نه‌تنها قابل مطالبه است بلکه طلب ممتاز محسوب می‌شود. اما نفقه گذشته فرزند قابل مطالبه نیست و صرفا نفقه جاری فرزند قابلیت مطالبه دارد. مطابق ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی «زوجه در هر حال می‌تواند برای نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوا نماید و طلب او از بابت نفقه مزبور، طلب ممتاز بوده و در صورت اِفلاس یا ورشکستگی شوهر، زن مقدم بر غُرَما خواهد بود ولی اقارب فقط نسبت به آتیه می‌توانند مطالبه نفقه نمایند».

شش : نفقه فرزند ارتباطی به حضانت او ندارد

ممکن است این تصور اشتباه وجود داشته باشد که اگر حضانت فرزندی با مادر او باشد، پرداخت نفقه فرزند هم بر عهده مادر خواهد بود. در حالی که تکلیف پرداخت نفقه، ارتباطی به حضانت فرزند ندارد و اگر پدر توانایی مالی پرداخت نفقه داشته باشد، در حال پرداخت نفقه تکلیف پدر خواهد بود اعم از اینکه حضانت فرزند با پدر باشد یا مادر. در خصوص سایر اوصاف و ویژگی‌های نفقه فرزندان، ذهنیت‌های اشتباه کمتری وجود دارد. از جمله اینکه عدم پرداخت نفقه فرزندان نیز همچون عدم پرداخت نفقه همسر مجازات کیفری در پی دارد. فرزند بالای ۱۸ سال می‌تواند رأسا مطالبه نفقه کند و در مورد فرزند زیر ۱۸ سال «مادر یا هر شخصی که نگهداری فرزند را به عهده دارد» حق اقامه دعوا برای مطالبه نفقه او را دارد.

درمجموع می‌توان گفت برخی از ویژگی‌های نفقه فرزندان (مثل محدودنبودن به سن خاص و تعیین ترتیب بین خویشاوندان برای پرداخت نفقه) از ویژگی‌های مثبت نهاد قانونی «نفقه فرزند» است که نتیجه آن حمایت مالی بیشتر از فرزند و بلاتکلیف‌نماندن فرزند از نظر نفقه است. در مقابل محدودماندن نفقه فرزند به صرفا چهار قلم از احتیاجات او و ابهام و اجمال قانون درخصوص هزینه‌های تحصیل و بهداشت از ویژگی‌های منفی نهاد قانونی نفقه فرزند است که با توجه به اقتضائات زمان و عدم پوشش مهم‌ترین نیازهای فرزند (آموزش و بهداشت) اصلاح قانون در این زمینه لازم به نظر می‌رسد.