اردوغان و تهدید منافع ملی ایران؟

شرق: منابع خبری دیروز (دوشنبه) از حمله مجدد ترکیه و گروه‌های وابسته به آن در سوریه به مناطقی در حومه حسکه خبر دادند. بنا به گزارشی که خبرگزاری سانا منتشر کرد، ارتش ترکیه و گروه‌های وابسته به آن روز دوشنبه حملات توپخانه‌ای را به چند روستا در حومه حسکه انجام دادند. منابع مطلع در این باره گفتند که در این حمله دو روستای «تل‌اللبن» و «الکوزلیه» در منطقه «تل‌تمر» واقع در حومه شمالی حسکه هدف قرار گرفتند. طبق این گزارش، این حملات ترکیه خساراتی را به برخی مواضع و زیرساخت‌های منطقه وارد کرده است. در همین حال، منابع رسانه‌ای دیگر نیز اعلام کردند که ارتش ترکیه صبح دیروز حملات جدیدی را به حومه رقه و حلب در شمال سوریه انجام داد. این منابع اعلام کردند که ترکیه در این حمله مواضع نیروهای سوریه دموکراتیک (قسد) را هدف قرار داده است. با این وجود خبر مهم‌تر به تکمیل مقدمات برای آغاز عملیات زمینی ارتش ترکیه به شمال سوریه باز‌می‌گردد. در این رابطه و هم‌زمان با ادامه حملات هوایی آنکارا منابع مطلع در مناطق شمالی سوریه از تکمیل مقدمات آغاز عملیات زمینی ترکیه در این منطقه خبر داده‌اند. منابع مطلع در‌این‌باره به العربی‌الجدید گفته‌اند: «اکنون مقدمات و بستر برای آغاز عملیات زمینی کامل شده است و این احتمال وجود دارد که تل‌رفعت در حومه شمالی حلب و همچنین شهر عین‌العرب (کوبانی) در شرق فرات، هدف بعدی ترکیه باشند». البته رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه سه‌شنبه گذشته در سخنانی از آغاز حملات زمینی ارتش کشورش در مناطق شمالی سوریه و عراق به زودی خبر داد و تهدید کرد که «در اسرع وقت با تانک‌های خود برای انهدام مقر تروریست‌ها وارد عمل می‌شویم و تانک‌ها و سربازان ما تروریست‌ها را در شمال سوریه و عراق ریشه‌کن خواهند کرد». در همین باره یک نظامی ارشد مخالف سوری نیز اعلام کرد که ارتش ترکیه تجهیزات جدیدی را از طریق گذرگاه باب‌السلامه وارد سوریه کرده و این تجهیزات شامل تانک، تجهیزات توپخانه‌ای و لجستیکی است. طبق گفته این منبع، ترکیه همچنین یک یگان نظامی را به طور کامل از ادلب به حومه غربی حلب منتقل کرده است. ترکیه یکشنبه ۲۰ نوامبر، یک عملیات نظامی تحت عنوان «پنجه شمشیر» را علیه نیروهای حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) در مناطق شمالی عراق و سوریه آغاز کرد و به اجرای عملیات زمینی هم تهدید کرده است. در همین راستا، خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه دوشنبه و با گذشت یک هفته از آغاز حملات به سوریه و عراق در سخنانی بر تداوم عملیات‌های نظامی آنکارا در مناطق شمالی این دو کشور علیه گروه‌های کُرد مسلح مستقر در این مناطق تأکید کرد.

مجموعه این اقدامات و تحرکات ترکیه در شمال سوریه طی هفته گذشته باعث واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه ایران شد. ناصر کنعانی در نشست خبری دیروز دوشنبه خود با خبرنگاران و در پاسخ به سؤالی در ارتباط با برخی اقدامات ترکیه در شمال سوریه و مناطقی از عراق تصریح کرد: «ما ضمن درک نگرانی‌های امنیتی ترکیه معتقدیم چارچوب‌های دوجانبه و امنیتی موجود بین ترکیه و همسایگان بهترین چارچوب و سازوکار برای حل‌وفصل اختلافات و رفع نگرانی‌هاست» اما قبل‌تر از کنعانی، رهبری در دیدار 28 تیرماه خود با رجب طیب اردوغان موضع‌گیری صریحی درباره حمله احتمالی ارتش ترکیه به شمال سوریه داشت. رهبر انقلاب در‌این‌باره مسئله تمامیت ارضی سوریه را بسیار مهم برشمرد و با اشاره به برخی نقل‌قول‌ها مبنی بر حمله نظامی به شمال سوریه، تأکید کرد: «این کار (حمله ترکیه به شمال سوریه) قطعا‌ هم به ضرر سوریه، هم به ضرر ترکیه و هم به ضرر منطقه است و اقدام سیاسی مورد انتظار از جانب دولت سوریه را نیز محقق نخواهد کرد». رهبری با اشاره به اظهار نفرت رئیس‌جمهور ترکیه از گروه‌های تروریستی، گفته بود که با تروریسم حتما باید معارضه کرد‌ اما حمله نظامی در سوریه به نفع تروریست‌ها خواهد بود. البته تروریست‌ها نیز محدود به یک گروه خاص نیستند. رهبر انقلاب در پاسخ به درخواست رئیس‌جمهور ترکیه مبنی بر همکاری ایران برای مبارزه با گروه‌های تروریستی، تصریح کرد که ما در مبارزه با تروریسم مطمئنا با شما همکاری می‌کنیم، اما در‌عین‌حال بیان شد اگر ما امنیت ترکیه و مرزهای آن را امنیت خود می‌دانیم، ولی شما (اردوغان) نیز امنیت سوریه را امنیت خود بدانید. مسائل سوریه را باید با مذاکرات حل کرد و ایران، ترکیه، سوریه و روسیه با گفت‌وگو این مسئله را تمام کنند. علیرغم این هشدارهای تهران، آنکارا از همان روزها به هر دلیل و بهانه‌ای سعی داشت این حملات را به شمال سوریه انجام دهد. در این بین وقوع دو انفجار آبان‌ماه در خیابان «تقسیم» و منطقه «فاتح» در شهر استانبول آغاز این تجاوز را به سوریه رقم زد.

انفجاری مشکوک و آغاز حمله به سوریه

دولت ترکیه انفجار مشکوک 22 آبان خیابان تقسیم در شهر استانبول را که به کشته‌شدن شش شهروند منجر شد، به پ.ک.ک و نیروهای کرد سوریه، نزدیک به پ.ک.ک نسبت داد. با‌این‌حال هم پ.ک.ک و هم نهادهای کردی شمال شرق سوریه هرگونه دست‌داشتن خود در این انفجار را رد کرده‌اند و آن را بهانه‌ای برای آغاز حمله‌ای جدید به مناطق تحت کنترل کردهای سوریه دانستند. در‌این‌باره اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها در تحلیلی به بررسی ادعای دست‌داشتن کردهای سوریه در این انفجار از سوی دولت ترکیه پرداخته بود. این مؤسسه سیاسی یادآوری کرد که ترکیه در‌حالی حزب اتحاد دموکراتیک یا PYD را به دست‌داشتن در این انفجار متهم کرده که این حزب هیچ‌گاه در ترکیه انفجار‌ یا اقدام مشابهی انجام نداده است. این اندیشکده علت متهم‌شدن این حزب به دست‌داشتن در انفجار استانبول را به نزدیکی آن به حزب کارگران کردستان ترکیه یا پ.ک.ک و همکاری آن با آمریکا در سوریه، در جنگ با داعش مرتبط دانسته است. این مؤسسه معتقد است: «در‌واقع، ترکیه با متهم‌کردن حزب اتحاد دموکراتیک سوریه می‌کوشد سه ضلع پ.ک.ک، اتحاد دموکراتیک سوریه و آمریکا که آنکارا آنها را دشمن خود می‌داند، در یک راستا قرار دهد و از آن بهره‌برداری سیاسی کند». بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها تأکید می‌کند: «بهره‌برداری سیاسی از این موضوع می‌تواند بیشتر از سوی حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه چند ماه مانده به انتخابات صورت بگیرد». اندیشکده مذکور در یک پیش‌بینی و قبل از آغاز حملات ترکیه به سوریه عنوان کرده بود که استفاده از این اتهام برای حمله به کردهای سوریه از سوی دولت رجب طیب اردوغان چندان دور از واقعیت نخواهد بود. فرشید باقریان، تحلیلگر ارشد مسائل ترکیه نیز در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، بیان کرده بود: «هر گروه داخلی ترکیه یا هر گروه منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای که پشت انفجار شهر استانبول بوده باشند به هدف غایی با ماهیت تروریستی خود رسیده‌اند. چون این انفجار در روز روشن، در ملأ عام و در منطقه شلوغ و توریستی استانبول اتفاق افتاده است». باقریان در ادامه گپ و گفتش تأکید دارد: «من دلیلی نمی‌بینم که پ.ک.ک بخواهد چنین عملیات و انفجاری را در میان افراد بی‌دفاع و غیرنظامی انجام دهد. چون بر اساس سیر تحلیلی و اجماع ارزشی تحلیلی این انفجار برای پ.ک.ک هیچ دستاورد، سود و فایده‌ای که ندارد هیچ، حتی می‌تواند تبعات جدی را هم برای آنها در پی داشته باشد».

البته در خود ترکیه هم این احتمال داده می‌شود که انفجار استانبول از اساس یک پروژه سیاسی از سوی اردوغان باشد، کما‌اینکه محرم اینجه، رهبر حزب تازه‌تأسیس «مملکت» و رقیب رجب طیب اردوغان در انتخابات پیشین ریاست‌جمهوری ترکیه، در واکنش به انفجار استانبول در توییتر نوشته بود: «آیا جمله بمب‌ها منفجر می‌شوند و رأی ما بیشتر می‌شود، برایتان آشنا نیست؟ امیدوارم ترکیه به 2015 باز‌نگردد». توییت اینجه به اظهارات جنجالی احمد داود اوغلو، نخست‌وزیر اسبق ترکیه پس از انفجار مرگبار میدان راه‌آهن آنکارا و دیگر وقایع پس از انتخابات ژوئن سال 2015 اشاره دارد. در این انتخابات حزب عدالت و توسعه (AKP) نتوانست اکثریت کرسی‌های پارلمان را از آن خود کند، اما پایان مذاکرات صلح با حزب کارگران کردستان (PKK)، آغاز درگیری‌ها در ترکیه و افزایش ناامنی در این کشور، در انتخابات زودهنگام نوامبر همان سال به کمک اردوغان آمد و برخی از آرای ازدست‌رفته او را جبران کرد. بسیاری حکومت ترکیه و شخص اردوغان را مسئول آن وقایع خون‌بار و با هدف بقای قدرت دانستند. اینجه تنها کسی نبود که به انفجار استانبول چنین واکنش تردیدآمیزی نشان داد.

حزب کارگر ترکیه نیز در واکنش به این انفجار خواستار استعفای دولت شد و ادعا کرد حکومت ترکیه «جز به ماندن در قدرت فکر نمی‌کند و صلح و امنیت کشور را تهدید می‌کند». علاوه بر این، تحلیلگران بسیاری این انفجار را عملیات پرچم دروغین آک‌پارتی در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی و با هدف کسب رأی و حفظ قدرت در سایه التهاب و ناامنی جامعه و اغراض سیاسی دیگر، ارزیابی کردند. آنچه به تردیدها دامن زد و باعث شد انگشت اتهام به‌سوی حکومت ترکیه نشانه برود، بایکوت و سانسور خبری این رویداد از سوی دولت و روایت‌های ضد و نقیض از ماجرا بود. در نخستین ساعات پس از انفجار سخت‌گیری درباره انعکاس اخبار این انفجار آغاز شد و فعالان رسانه‌ای برای انتشار و تأیید روایت حکومت تحت فشار قرار گرفتند. تا جایی که شبکه‌های ارتباطی توییتر، اینستاگرام و فیس‌بوک از دسترس خارج شدند و بیش از 30 نفر به خاطر انتشار روایت‌های مغایر با روایت دولت در شبکه‌های اجتماعی توسط نهادهای امنیتی بازداشت و احضار شدند. در مقابل فیصل المقداد، وزیر امور خارجه سوریه هم درباره انفجار اخیر در استانبول گفت که تروریسم در همه‌جا محکوم است و همچنین به حکومت ترکیه هشدار داد که از این حادثه سوءاستفاده نکند و چنین حوادثی را بهانه‌ای برای اقدام علیه سوریه و تشدید وخامت اوضاع قرار ندهد. مقداد در پاسخ به سؤال درباره انفجار استانبول و بیانیه‌های حکومت ترکیه پس از انفجار گفت: «سوریه تروریسم را در همه‌جا محکوم می‌کند. هیچ اطلاعاتی درباره انفجار در استانبول وجود ندارد. دولت ترکیه می‌خواهد با چنین بهانه‌ای علیه سوریه اقدام نظامی انجام دهد، درحالی‌که آنها خود می‌دانند که خود آنها هستند که تروریست‌ها را به سوریه فرستادند، آنها ده‌ها هزار، شاید صدها هزار تروریست را فرستادند، آنها نباید چنین اتفاقاتی را بهانه‌ای برای اقدام علیه سوریه و تشدید وخامت اوضاع قرار دهند». مقداد همچنین با اشاره به اینکه ترکیه تاکنون آب مردم حسکه را قطع کرده است و به دلیل این رویکرد ترکیه، بیش از یک‌میلیون نفر از ساکنان حسکه در رنج هستند، ادامه داد: «ما به دولت ترکیه می‌گوییم که مردم سوریه از توطئه‌های آنها آگاه هستند. ما پیام ترکیه را درک کرده‌ایم، سوریه از سرزمین خود دفاع خواهد کرد». المقداد درباره اظهارات مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، درباره احتمال تقویت روابط با دولت سوریه نیز گفت: «اظهارات آنها را می‌شنویم‌ اما این کار با عدم حمایت آنها از تروریسم و همچنین با خروج نیروهای نظامی از سوریه انجام می‌شود و قطع حمایت از جبهه النصره و داعش. این اقدامات تمام نیت واقعی دولت ترکیه را ثابت می‌کند». البته هم‌زمان معاون سخنگوی وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) از تشدید تنش‌ها در شمال سوریه ابراز نگرانی کرد و مدعی شد عملیات نظامی در شمال سوریه، مأموریت شکست گروه تروریستی داعش را با خطر مواجه می‌کند. سابرینا سینگ، معاون سخنگوی پنتاگون سه‌شنبه‌شب گذشته ادعا کرد که عملیات نظامی تمامی طرف‌ها در شمال سوریه، مأموریت شکست گروه داعش را با خطر مواجه می‌کند. این مقام پنتاگون ادعا کرد: «هرگونه تشدید تنش‌ در شمال سوریه ادامه مأموریت مبارزه با داعش را تهدید می‌کند و از تمامی طرف‌ها خواست تا تشدید تنش‌ها در شمال سوریه را کاهش دهند».

موضع تهران چه خواهد بود؟

در‌حالی‌که یک هفته از آغاز حملات ارتش ترکیه به شمال سوریه می‌گذرد و اکنون اردوغان خود را برای تجاوز زمینی به سوریه آماده می‌کند، بسیاری سکوت تهران را از ابعاد مختلف دارای اهمیت می‌دانند. دراین‌باره رحمن قهرمانپور در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، اذعان کرده بود اگر حملاتی که ترکیه قصد انجام آن را دارد نهایتا عملیاتی شود و در‌عین‌حال این عملیات در سطحی گسترده نباشد، واکنش جدی مسکو و تهران را به دنبال نخواهد داشت که چنین هم شد». کارشناس مسائل منطقه ضمن یادآوری این نکته که به‌هر‌حال ترکیه خود را یک قدرت نوظهور متوسط جهانی می‌داند، تأکید دارد که اردوغان تصور می‌کند با چنین قدرتی اگر حمله به شمال سوریه انجام شود، نه با واکنش تند و جدی از سوی ایران روبه‌رو خواهد شد و نه روسیه؛ به‌ویژه پوتین که در جنگ اوکراین مشغول است و به نقش، نفوذ و جایگاه ترکیه هم نیاز دارد. این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به این نکته مهم که شرایط داخلی کشور هم در سکوت تهران مؤثر است، خاطرنشان کرد: «کسی منکر آن نیست که مشکلات و چالش‌های داخلی، منطقه‌ای و جهانی ایران به‌ویژه در دولت رئیسی سبب شده است توان چانه‌زنی دیپلماتیک تهران کاهش یابد. این نکته‌ای است که ترکیه با آگاهی از آن به این جمع‌بندی برسد که با حضور اردوغان در تهران یا از ایران چراغ سبز حمله به شمال سوریه را بگیرد یا اینکه در صورت انجام حمله یک‌جانبه، ایران سکوت می‌کند». البته تحلیلگر مسائل ترکیه در ادامه گپ‌و‌گفتش با «شرق» اشاره‌ای هم به روند آستانه و تأثیرش بر تحولات جاری سوریه ذیل حمله اردوغان و احتمال توافقات پشت پرده روسیه و ترکیه هم دارد و در‌این‌خصوص تصریح می‌کند: «دو کشور ترکیه و روسیه روابط نسبتا خوبی با ایران دارند؛ بنابراین این دو بازیگر حاضر در روند آستانه و به‌خصوص اردوغان اقدامی انجام نمی‌دهند که بدون هماهنگی با تهران باشد یا تصمیمی اتخاذ نمی‌کنند که خارج از محور آستانه برای سوریه و ضد منافع تهران باشد. بااین‌حال این احتمال هم وجود دارد که شاید در برخی مسائل مقطعی مانند حمله ترکیه به شمال سوریه توافقات پشت‌پرده‌ای بین اردوغان و پوتین بدون درنظرگرفتن موضع ایران انجام شود؛ اما اگر چنین توافقات پشت‌پرده‌ای بین ترکیه و روسیه بدون ایران انجام شود، باید در‌نهایت خطوط قرمز و حساسیت‌های ایران مدنظر قرار گیرد. به‌هر‌حال نگرانی جدی‌ای که به نظر من، هم ایران و هم جامعه جهانی درخصوص رفتار‌های ترکیه دارد و کاملا هم درست است، این است که احتمالا آنکارا از سه‌و‌نیم میلیون نفر آواره سوری ساکن در ترکیه به‌عنوان یک کارت برنده استفاده کند». با این ارزیابی، قهرمان‌پور به «شرق» می‌گوید: « فرض دورخوردن ایران در پشت پرده توافقات احتمالی روسیه و اردوغان در سایه آنچه گفته شد چندان بدون چالش هم نیست. اگر درنهایت چنین توافقی هم وجود داشته باشد، دو طرف (روسیه و ترکیه) نمی‌توانند منافع حیاتی ایران را نادیده بگیرند؛ چراکه اگر اردوغان و پوتین تصمیماتی مخالف و حتی در تضاد با روند آستانه بگیرند، در یک سناریوی رادیکال می‌تواند به خروج ایران از روند منجر شود».

رحمن قهرمان‌پور در خوانش خود از سیاست خارجی مسکو و آنکارا معتقد است که از یک‌سو ترکیه و روسیه یک دیپلماسی صفر و یک ندارند و با یک دیپلماسی منعطف و در‌عین‌حال همه‌جانبه سعی دارند منافع خود را پیش ببرند و از طرف دیگر نباید و نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که روسیه و ترکیه هم برای پیشبرد منافع و برنامه‌های خود در سطح منطقه به همکاری، همراهی و همسویی با ایران نیاز دارند». با برداشتی که این تحلیلگر مسائل غرب آسیا دارد، وی در گپ‌و‌گفتش به «شرق» یادآور می‌شود که جلب رضایت تهران برای آنکارا و اردوغان مهم است. به‌هرحال ایران در صحنه تحولات میدانی سوریه حضور جدی و چشمگیری دارد. پس حتی اگر نتواند یک کار ایجابی برای ممانعت از حمله احتمالی ترکیه به شمال سوریه انجام دهد، می‌تواند بازی را برای اردوغان به هم بزند، به‌گونه‌ای که منافعی برای آنکارا هم در پی نداشته باشد. در نتیجه منافع روسیه و ترکیه تا حدی به منافع ایران هم گره خورده است و هر سه کشور هم تمایل ندارند تنش‌ها و تضاد منافع آنها تشدید شود». قهرما‌ن‌پور در سایه ارائه تحلیلی عمیق‌تر به چرایی عدم نقش‌آفرینی موفق اروپایی‌ها و آمریکا در صحنه تحولات سوریه اشاره می‌کند و در پاسخ به این سؤال می‌گوید که چون اروپایی‌ها و ایالات متحده نتوانستند با دولت مرکزی یا نیروهای حاضر در سوریه همکاری لازم را داشته باشند و از همه مهم‌تر نتوانستند با روسیه و ایران به یک درک مشترک از تحولات سوریه برسند، این شکست رقم خورد؛ بنابراین ترکیه برخلاف آمریکا و اروپایی‌ها و با نگاهی به تجربه شکست‌خورده ایالات متحده در عراق و افغانستان به این ارزیابی رسیده است که اگر سعی دارد به سوریه حمله کند، باید به نحوی عمل کند که مخالفت و اعتراض کشورهایی مانند ایران را به دنبال نداشته باشد یا حداقل برخلاف منافع و امنیت جمهوری اسلامی در سوریه گام برندارد. به‌ویژه آنکه آنکارا برخلاف تهران متحد قدرتمندی در داخل سوریه ندارد. مضافا ترکیه متحمل هزینه بسیار زیادی در سوریه شده است که کوچک‌ترین نمونه آن پذیرایی از سه‌میلیون و ۵۰۰ هزار نفر آواره سوری در خاک ترکیه است که هزینه بسیار زیادی را بر اقتصاد بحران‌زده ترکیه تحمیل کرده اما ترکیه این فشار بودجه‌ای را تحمل کرد؛ چراکه معتقد است در میان‌مدت و بلندمدت این آوارگان سوری می‌توانند به ترکیه کمک کنند.