قطره‌ای امید در دریای ناامیدی

انجمن شهروندمحور چهار طبقه مشهد: پایان سال تحصیلی 1395-1394 مجالی شد برای گپ‌وگفت درباره این موضوع که چرا «آنچه در کلاس‌های شهرسازی می‌خوانیم، اغلب با آنچه در عمل در شهرها رخ می‌دهد، متفاوت است». تابستان همان سال حدود 20 نفر از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته شهرسازی در مشهد گرد هم جمع شدند و آرام‌آرام از دل جلسات و گفت‌وگوهای آنها، راه‌حل‌هایی بیرون آمد که اساسی‌ترین آنها آموزش عمومی اصول شهرسازی برای همه افراد جامعه بود. جمع‌بندی آن گروه دوستانه (که چند ماه بعد «چهارطبقه» را تشکیل دادند) این بود که شهر نه در چارچوب کلاس‌های دانشگاه و نه توسط فارغ‌التحصیلان شهرسازی بلکه توسط عموم مردم ساخته می‌شود. به‌همین دلیل ارتقای آگاهی عمومی نسبت به مسائل شهری و اصول شهرسازی راه‌حل پایدار مشکلاتی است که سال‌هاست گریبان‌گیر شهرهای ایران از جمله مشهد است. انجمن شهروندمحور چهارطبقه با چنین رویکردی در مردادماه 1395 با هدف ارتقای کیفیت محیط شهری شروع به فعالیت کرد و سه راهبرد آموزش عمومی شهرسازی، مشورت با مدیران شهری و معرفی نمونه‌های موفق را در پیش گرفت. در سال‌های نخست فعالیت چهارطبقه، مصادیقی از تجربه‌های موفق و ناموفق در انطباق با اصول شهرسازی در صفحات مجازی چهارطبقه منتشر می‌شد و در کنار نقد اقدامات نادرست، نمونه‌هایی از تجربه‌های موفق شهرهای ایران و جهان و راه‌حل‌هایی برای اصلاح شرایط موجود ارائه می‌شد. علاوه بر این فعالیت ترویجی مستمر، اعضای چهارطبقه در تابستان 1396 برای نشان‌دادن تحقق‌پذیری «شهرسازی مشارکتی» اقدام به طراحی و اجرای فضای ورودی بوستان فروغ مشهد متناسب با نیاز کاربران فضا (به‌خصوص کودکان) کردند و در رویدادی چهارروزه توانستند اعتماد و مشارکت اهالی محله را در اجرای یک رویداد خردمقیاس شهرسازی پاپ‌آپ جلب کنند. این تجربه موفق زمینه‌ساز استمرار رویکرد شهرسازی مشارکتی در سایر پروژه‌های شهرداری مشهد، از جمله پروژه «خانه بهار» و بعدها طرح «محله ما» شد که اساس همه آنها استفاده از مشارکت نظری و عملی شهروندان در تغییرات محیط زندگی ایشان بود. برگزاری نظرسنجی‌های متعدد، مشارکت مستقیم اهالی در انتخاب طرح‌های پیشنهادی و جلب همکاری ایشان در اجرای پروژه‌ها، مهم‌ترین ویژگی‌های این پروژه‌های مشارکتی بود و سبب شد آیین‌نامه طرح «محله ما» نه‌تنها در مشهد بلکه در برخی دیگر از شهرهای کشور نیز مورد استفاده قرار گیرد.

در کنار تمام این اقدامات که موجب تغییر رویکردهای کلان تصمیم‌گیری و اجرای پروژه‌های خردمقیاس در سطح محلات مشهد شد، بزرگ‌مقیاس‌ترین تجربه چهارطبقه از نظر وسعت پروژه، همراهی با بیش از 20 سازمان مردم‌نهاد در مخالفت با اجرای بزرگراه جنوبی مشهد بود؛ پروژه‌ای که نزدیک به 10 سال از آغاز عملیات اجرائی آن می‌گذشت و پیشرفت 40 درصدی آن طی این سال‌ها موجب تخریب جبران‌ناپذیر محیط طبیعی ارتفاعات جنوبی مشهد شده بود و هم‌زمان با پیشرفت اجرای آن، سایه تهدید رشد لجام‌گسیخته و ساخت‌وسازهای مخرب در محیط طبیعی و بکر ارتفاعات جنوبی سنگین و سنگین‌تر می‌شد. اعتراضات و فعالیت‌های آگاهی‌بخش مجموعه‌ای متحد از سمن‌های مشهدی که همگی بر نادرستی پروژه بزرگراه جنوبی تأکید داشتند، در کنار همراهی برخی ارکان حاکمیتی محلی و ملی، موجب افزایش فشار بر شهرداری مشهد و سایر طرفداران و ذی‌نفعان پروژه شد و سرانجام شهرداری مشهد ناچار به انجام مطالعات ارزیابی اثرات محیط‌زیستی (EIA) شد، تا تصمیم‌گیری درباره توقف یا ادامه اجرای پروژه بر مبنای نتایج مطالعات انجام شود. هرچند فشارهای غیرحرفه‌ای شهرداری برای اعمال نفوذ و دست‌کاری در نتایج مطالعات، خود حکایتی مفصل دارد اما خوشبختانه تعهد حرفه‌ای انجمن ارزیابی محیط‌زیستی ایران در کنار پیگیری‌های مصرانه سازمان‌های مردم‌نهاد و نظارت دقیق آنها بر روند تهیه و تحویل‌گیری مطالعات، موجب شد راه برای مداخله‌های غیرحرفه‌ای در نتایج مطالعات سد شود و برای نخستین بار در کشور، یک بزرگراه تبدیل به یک فضای عمومی با عنوان «کوه‌پارک» شود؛ فضایی که این روزها به‌جای تردد سریع خودروهای تک‌سرنشین و ایجاد آلودگی مضاعف، به عرصه‌ای پیاده‌مدار برای حضور همه شهروندان مشهد تبدیل شده و نمونه‌ای مثال‌زدنی از حرکت‌های موفق در راستای کاهش خودرومحوری شهرهاست.

اکنون در آستانه شش‌سالگی چهارطبقه و در شرایطی که ناامیدی عمومی بر جامعه سایه انداخته و انواع ناملایمت‌ها در قبال فعالیت‌های مدنی و مطالبه‌گری‌های مبتنی بر منفعت عمومی رخ می‌دهد، ماحصل فعالیت‌های داوطلبانه گروهی از فارغ‌التحصیلان شهرسازی مشهد، همچنان بارقه‌هایی از امید برای اثربخشی مطالبه‌گری‌های جمعی و تلاش در راستای توسعه پایدار را روشن نگه داشته است.