گهواره تمدن بشر

سعید زارعی-استادیار دانشگاه خلیج‌ فارس، بوشهر: خلیج ‌فارس نامی است به‌جای‌مانده از کهن‌ترین منابع؛ زیرا از سده‌های قبل از میلاد سر برآورده و با پارس -نام سرزمین ملت ایران- گره خورده است. قدمت خلیج‌ فارس با همین نام چندان دیرینه است که عده‌ای معتقدند «خلیج ‌فارس گهواره تمدن عالم یا مبدأ پیدایی نوع بشر است». ساکنان باستانی این منطقه، نخستین انسان‌هایی بودند که روش دریانوردی را آموخته و کشتی اختراع کرده‌اند. دریانوردی ایرانیان در خلیج‌ فارس، قریب به 500 سال قبل از میلاد مسیح و در دوران سلطنت داریوش اول آغاز شد. داریوش بزرگ، نخستین ناوگان دریایی جهان را به وجود آورد. کشتی‌های او طول رودخانه سند را تا سواحل اقیانوس هند و دریای عمان و خلیج‌ فارس پیمودند و سپس شبه‌جزیره عربستان را دور زده و تا انتهای دریای سرخ و بحر احمر کنونی رسیدند. او برای نخستین بار در محل کنونی کانال سوئز فرمان کندن ترعه‌ای را داد و کشتی‌هایش از طریق همین ترعه به دریای مدیترانه راه یافتند. در کتیبه‌ای که در محل این کانال به دست آمده، نوشته شده است: «من پارسی هستم. از پارس، مصر را گشودم. من فرمان کندن این ترعه را داده‌ام از رودی که از مصر روان است به دریایی که از پارس آید. پس این جوی کنده شد، چنان که فرمان داده‌ام و ناوها آیند از مصر از این آبراه به پارس چنان که خواست من بود». داریوش در این کتیبه از خلیج‌ فارس به نام «دریایی که از پارس می‌آید» نام برده و این نخستین مدرک تاریخی است که درباره خلیج‌ فارس موجود است. اولین‌ بار یونانی‌ها بودند که این خلیج را «پرسیکوس سینوس» یا «سینوس پرسیکوس» که همان خلیج‌ فارس است، نامیده‌اند. «استرابن» جغرافی‌دان قرن اول میلادی نیز بارها در کتاب خود از خلیج‌ فارس نام برده است. وی محل سکونت اعراب را بین دریای سرخ و خلیج ‌فارس عنوان می‌کند. البته جست‌وجو در سفرنامه‌ها یا کتاب‌های تاریخی بر حجم سندهای خدشه‌ناپذیری که خلیج‌ فارس را «خلیج ‌فارس» گفته‌اند، می‌افزاید. خلیج ‌فارس از نقطه‌نظر ژئوپلیتیک، تجارت، نفت و گاز، کشتیرانی، ماهی‌گیری و... در طول تاریخ گلوگاه مهمی در دنیا محسوب می‌شده است و هم‌اکنون شاهرگ اقتصاد دنیا در این منطقه قرار دارد. خلیج ‌فارس یک دریای حاشیه‎ای است که به‌طور کامل روی فلات قاره قرار دارد و سراشیبی آن در خلیج عمان است. این خلیج 200 تا 300 کیلومتر پهنا و سطحی در حدود 226 هزار کیلومترمربع را زیر پوشش دارد. ژرفای میانگین آن حدود 35 متر و ژرف‎ترین نقطه آن در کرانه ایرانی تنگه هرمز است که ژرفایی تا 165 متر دارد، ولی میانگین آن در کناره‎های محور، 74 تا 92 متر است. جزایر ایرانی خلیج‌ فارس به صورت پشته‎های کشیده و موازی ساحل یا کم‌وبیش دایره‎ای‌شکل‎ هستند. از گروه نخست، جزایر قشم و کیش را می‎توان نام برد که در واقع دنباله زاگرس بوده و بر اثر بالا‌آمدن سطح آب، به صورت جزیره درآمده‎اند. اما جزایر گرد مانند هرمز، ابوموسی و... گنبدهای نمکی سری هرمز هستند. از نظر آب‌وهوایی، خلیج‌ فارس شرایط خشک نیمه‌استوایی دارد؛ به طوری که در تابستان دما تا 50 درجه سانتی‎گراد می‎رسد و میزان تبخیر بیش از آب‎های واردشده است. شوری بیشتر خلیج ‎فارس نسبت به اقیانوس، موجب پیدایش جریان آبی از اقیانوس هند به خلیج فارس می‎شود. این جریان به موازات سواحل ایران و در جهت پادساعت‌گرد است. جریان مدنظر با کاهش دما و مقدار شوری همراه است؛ به گونه‎ای که در تنگه هرمز مقدار نمک 36.6 گرم در لیتر ولی در انتهای شمال باختری، در دهانه کارون، حدود 40 در هزار است. میزان بارندگی در سواحل جنوبی کمتر از پنج و در حاشیه شمالی 20 تا 50 سانتی‌متر در سال است. آب‎‌های شیرین ورودی به خلیج ‌فارس به ‌طور عمده محدود به رواناب‎های کوه‎های زاگرس، ترکیه و عراق است که از میان آنها، رودهای کارون، دجله و فرات پرآب‎تر هستند. در کرانه جنوبی آب‎های ورودی بسیار کم است. این امر می‌‎تواند عامل مهمی در چیرگی نهشته‎های کربناتی بر نهشته‎های آواری باشد. آب خلیج ‌فارس به دلیل تبخیر شدید، نمک فراوان دارد؛ به گونه‎ای که در حوالی بحرین و قطر که ورود آب شیرین به تقریب هیچ است، بر اثر تبخیر شدید مقدار نمک‎های آب به 45 گرم در لیتر می‎رسد و حتی در برخی نقاط، به‌ویژه مرداب‎های کرانه عربی مانند خلیج سالوا، نمک‌های محلول 70 گرم در لیتر است. دمای آب در خلیج‌ فارس از ورودی تنگه هرمز به طرف انتهای آن افزایش می‎یابد. از نگاه زمین‎شناسی، خلیج ‌فارس فرونشست زمین‎ساختی کم‌ژرفایی است که در زمان ترشیری پسین در حاشیه جنوبی کوه‎های زاگرس تشکیل شده است. شدیدترین چین‎خوردگی‎های زمان پلیو-پلیستوسن، کرانه‎های شمالی خلیج‌ فارس (زاگرس) را چین داده است. در پایان دوره پلیستوسن، سطح دریا به احتمال حدود 150 متر بالاتر از سطح کنونی بوده است (فربریج، 1961). این سطح در حدود صد هزار سال پیش از میلاد مسیح و به‌ تدریج به سطح کنونی رسیده که آثار آن به صورت پادگانه‎های دریایی و سبخا، در کرانه‎های عربی خلیج ‌فارس بر جای مانده است. سکوهای زیردریایی نیمه‌عمیق در افق‎های مختلف و همچنین دره‎های زیر‌آب‌‌رفته نشان می‎دهد که در زمان یخبندان پلیستوسن، سطح دریا در خلیج‌ فارس حدود 120 متر از زمان حال پایین‎تر بوده است. این سکوهای زیردریایی، این باور را به وجود آورده‎اند که در زمان یخبندان، حدود 17 تا 70 هزار سال پیش از میلاد مسیح، دیرینه جغرافیای قاره‎ای بر تمام خلیج‌ فارس حاکم بوده و دریا به سوی تنگه هرمز پسروی داشته است. ایران اولین کشوری در خاورمیانه است که به اکتشاف مخازن نفتی دست یافت (26 می‌‌ 1908 میلادی) و در‌حال‌حاضر یکی از غنی‌ترین کشورهای دارای مخازن هیدروکربوری در دنیاست. تجربه اکتشاف بیش از صد میدان نفتی و گازی در طول یک قرن فعالیت اکتشافی، ایران را در میان کشورهای دنیا منحصربه‌فرد کرده است. تخمین‌های مختلفی از میزان مخازن نفت و گاز در خاورمیانه گزارش شده است. حدود 40 تا 46 درصد مخازن گازی و 60 تا 65 درصد مخازن نفتی در این منطقه تمرکز یافته است. بیش از 98 درصد این مخازن در حوضه خلیج‌ فارس و کشورهای مجاور آن (شمال‌شرق پلیت عربی) واقع شده است. در پایان ذکر این نکته ضروری است که ایران با داشتن 15.3 درصد از گاز جهان، بعد از روسیه (26.7 درصد) در مقام دوم قرار دارد. حدود 50 درصد از ذخایر گاز ایران در میدان گازی پارس جنوبی قرار دارد. این میدان عظیم گازی که بزرگ‌ترین میدان فراساحلی جهان است، در خلیج‌ فارس و در فاصله صد‌کیلومتری ساحل جنوبی ایران واقع شده است. این میدان گازی بین ایران و قطر مشترک بوده و در کشور قطر میدان گازی گنبد شمالی نام دارد.