جنگ اوکراین و خطر درگیری هسته‌ای
بیش از سه دهه پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، باز هم سایه جنگ هسته‌ای جهان را نگران کرده است. ناکامی روسیه در دستیابی به اهدافش در پی حمله به خاک اوکراین، این نگرانی را ایجاد کرده که ممکن است ولادیمیر پوتین از سلاحهای هسته‌ای روسیه علیه اوکراین استفاده کند.
بیش از سه دهه پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، باز هم سایه جنگ هسته‌ای جهان را نگران کرده است. ناکامی روسیه در دستیابی به اهدافش در پی حمله به خاک اوکراین، این نگرانی را ایجاد کرده که ممکن است ولادیمیر پوتین از سلاحهای هسته‌ای روسیه علیه اوکراین استفاده کند.
دستور پوتین مبنی بر آماده‌باش کامل نیروهای بازدارنده هسته‌ای روسیه و سپس گشت‌زنی بمب‌افکن‌های هسته‌ای این کشور بر فراز خاک اوکراین این احتمال را تقویت کرده که ممکن است وضعیت در اوکراین به سمتی پیش رود که به یک جنگ فاجعه‌آمیز هسته‌ای منتهی شود. اعضای ناتو و متحدان اروپایی آن به اوکراین که هنوز عضو ناتو نیست، کمک نظامی می‌کنند؛ بنابراین درصورتی‌که پوتین احساس کند جنگ را می‌بازد، این احتمال وجود دارد که برای متوقف‌کردن کمک‌های غربی به سلاح هسته‌ای متوسل شود. پس از آن هم احتمال استفاده نظامیان تحت فرمان پوتین از تسلیحات شیمیایی و میکروبی علیه نظامیان و غیرنظامیان اوکراینی مطرح شد. در واکنش به این تهدیدها و نگرانی‌ها، جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده تهدید کرد که در صورت استفاده روسیه از تسلیحات کشتارجمعی در اوکراین، نیروهای نظامی کشورهای پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) مستقیما وارد نبرد با روسیه خواهند شد.
بیش از سه دهه پیش و با فروپاشی شوروی و تولد ۱۵ کشور جدید از جمله اوکراین، جهان وارد دوران تازه‌ای بر مبنای نظم تحت رهبری ایالات متحده و غرب شد. میخائیل گورباچف، آخرین رهبر شوروی در سخنرانی جایزه صلح نوبل خود در سال ۱۹۹۱ ضمن تأکید بر استقلال و حاکمیت تمام کشورهای اروپایی، گفت جهان دیگر به‌طور واقعی با تهدید هسته‌ای خداحافظی کرده است. او همچنین اضافه کرد که شوروی و ایالات متحده از تقابل به تعامل و در برخی موارد حتی به مشارکت رسیده‌اند. این فضا، یک خوش‌بینی را برای تاریخ‌دانان به وجود آورده بود که دیگر دوره هسته‌ای به پایان رسیده است و حالا جهانی مبتنی بر دیپلماسی و معاهدات کنترل تسلیحات را تجربه خواهیم کرد. درنهایت دیگر عبارت «جنگ هسته‌ای» از فرهنگ‌های لغات حذف می‌شود.
رابین رایت، تحلیلگر سرشناس سیاسی نشریه نیویورکر با نگاهی به وضعیت امروز جهان پس از حمله روسیه به اوکراین می‌نویسد: «اکنون جهان با تصمیم ولادیمیر پوتین دوباره ترس و نگرانی خود را نسبت به تهدید هسته‌ای بازیافته است. ژنرال اسکات دی. بریر، مدیر آژانس اطلاعاتی دفاعی آمریکا اخیرا در جلسه‌ای در یک کمیته فرعی مربوط به خدمات تسلیحات در مجلس نمایندگان تأکید کرد که ارزیابی‌های واشنگتن از زمان و دلایل استفاده روسیه از چنین تسلیحاتی تغییر کرده است.
ژنرال بریر با توضیح نکاتی مبنی بر اینکه جنگ طولانی در اوکراین امکانات و نیروی انسانی روسیه را به‌تدریج کم می‌کند و در عین حال تحریم‌های اقتصادی نیز موجب تضعیف بیشتر این کشور و توانایی آن در تولید تسلیحات با دقت بالا خواهد شد، گفت: «از آنجا که این جنگ و پیامدهای آن به آرامی قدرت متعارف روسیه را تضعیف می‌کند، این کشور احتمالا به‌طور فزاینده‌ای به بازدارندگی هسته‌ای خود برای هشدار به غرب و نمایش قدرت برای مصرف داخلی و خارجی، تکیه خواهد کرد». درواقع جنگ اوکراین ترس‌ها را نسبت به روسیه‌ای گستاخ‌تر و خطرناک‌تر پس از سه دهه زنده کرده است.
با وجود آزمایش موفقیت‌آمیز اخیر یک موشک روسی با سرعت مافوق صوت و دارای قابلیت گریز از سیستم‌های دفاعی با توانایی حمل هم‌زمان ۱۰ کلاهک هسته‌ای و در عین حال اعلام بالاترین سطح هشدار به نیروهای بازدارنده هسته‌ای این کشور، روسیه تغییر موقعیتی در نیروهای هسته‌ای خود نداده و هنوز موشک منحصربه‌‌فرد اخیرش را برای جنگ مستقر نکرده است. با این حال انجمن کنترل تسلیحات در واشنگتن به تازگی نتیجه‌گیری کرده است که جنگ پوتین در اوکراین جنبه جدید هسته‌ای دارد و درس‌های آموخته‌شده از این جنگ حتی بعد از پایان آن هم ادامه خواهند یافت. داریل کیمبال، مدیر اجرائی سازمان، تأکید می‌کند که دیگر واقعیت توانایی تسلیحات اتمی برای جلوگیری از جنگ زیر سؤال رفته است و تسلیحات اتمی ایالات متحده و متحدان ناتو، دیگر توان بازدارندگی و جلوگیری از جنگ را ندارند.
جنگ اوکراین دربرگیرنده مشکل بزرگ‌تری بوده و نشان می‌دهد که ساختار امنیتی جهان که پس از پایان جنگ جهانی دوم و تحت رهبری ایالات متحده شکل گرفت دیگر رو به زوال است. باید این ساختار در حال فرسایش که بعد از گذشت ۷۷ سال از آخرین جنگ بزرگ (جنگ جهانی دوم) در اروپا، با ابزارهای جدید راستی‌آزمایی، نظارت، اجرا و جایگزین شوند.
اما در این میان نکته‌ای دیگر فراتر از جنگ اوکراین وجود دارد که به‌واسطه آن برجسته شده و آن‌هم تغییر موازنه قدرت اتمی روسیه و آمریکا در دهه‌های اخیر بوده است. واقعیت این است که ایالات متحده برخلاف دوران جنگ سرد و برای نمونه در طول بحران اتمی کوبا در سال ۱۹۶۲، هشت برابر شوروی مزیت توانایی اتمی داشت اما بعد از پایان جنگ سرد و شروع جنگ‌های افغانستان و عراق بر تسلیحات متعارف خود متمرکز شد. این درحالی بود که روسیه تحت هدایت پوتین، بر روی ساخت تسلیحات اتمی سرمایه‌گذاری کرده است.
سناریوهای محتمل
ژنرال مک کنزی، ژنرال پیشین و مسئول سابق کلیدهای دستور استفاده از سلاح اتمی ویژه رئیس‌جمهور آمریکا می‌گوید: «امروز توانایی‌های ایالات متحده و روسیه به‌طور کامل معکوس شده است. در این دوره دیگر ایالات متحده در تسلیحات متعارف برتری دارد، در حالی که مسکو تسلیحات هسته‌ای و گزینه‌های بیشتری در تجهیزات مربوط به سوارکردن آنها دارد».
معاهده نیواستارت که به‌سختی در ابتدای دوره بایدن برای پنج سال دیگر دوام آورده، اما با اختلافاتی در کمیته سلاحهای استراتژیک اتمی (این سلاح‌ها ضمن برد چند‌هزار کیلومتری قدرت تخریب ویرانگر و نابودکننده بسیار زیادی دارند) همراه است. آمریکا با پنج هزار و 500 کلاهک و روسیه با شش هزار کلاهک شرایط را دگرگون کرده‌اند و به نظر می‌آید دیگر معاهده نیواستارت که از دهه ۷۰ در جریان بوده، بیش از هر زمان دیگری در خطر نابودی قرار گرفته است. دیگر نوع تسلیحات اتمی، انواع تاکتیکی آنها هستند که برخلاف نوع استراتژیک، برد چند کیلومتری داشته و دارای قدرت تخریب کمتر هستند و عمدتا به‌منظور نابودی یک کاروان نظامی یا اهداف کوچک‌تر کاربرد دارند. برای نوع تسلیحات تاکتیکی تا به حال هیچ‌گونه معاهدات دوجانبه و بین‌المللی تنظیم نشده و ایالات متحده و شوروی در دوران جنگ سرد به‌وفور از آن تولید می‌کردند. حالا طبق یک گزارش منتشرشده از بخش پژوهشی کنگره، روسیه بالغ بر دو هزار نوع از این تسلیحات را دارد درحالی‌که ایالات متحده تنها حدود 200 نوع از این سلاح را داراست.
علاوه بر نوع تاکتیکی سلاحهای اتمی، توانایی روسیه در تنوع جنگ‌افزارهایی است که این سلاح‌ها بر آن سوار می‌شوند. ژنرال مک کنزی در این خصوص اضافه کرد: «روسیه همچنین سیستم‌های بسیار بیشتری برای سوارشدن این سلاحهای هسته‌ای تاکتیکی مانند اژدرهای زیردریایی، موشک‌های بالستیک روی زمین یا دریا، گلوله‌های توپخانه و هواپیما دارد؛ در حالی که ایالات متحده فقط بمب‌های گرانشی دارد که می‌توانند از هواپیماهای جنگی پرتاب شوند. روسیه توانایی‌های متنوع‌تری نسبت به ما دارد».
کیمبال از انجمن کنترل تسلیحات، چهار سناریوی احتمالی استفاده پوتین از سلاحهای اتمی را مطرح کرده که به‌طور خلاصه به شرح زیر است: اول، نمایش و انفجار بمب هسته‌ای بر فراز یا منطقه اقیانوس منجمد شمالی یا دریای بالتیک و هدف آن یادآوری توانایی و اراده روسیه برای استفاده از تسلیحات اتمی خود به همه است. دوم، استفاده از سلاحهای تاکتیکی به‌منظور تغییر موازنه قوا در میدان جنگ، در صورت عدم عقب‌نشینی اوکراین و متحدان. هم ایالات متحده و هم روسیه حق انتخاب استفاده از سلاحهای هسته‌ای تاکتیکی را علیه یک تهدید فراگیر غیرهسته‌ای برای خود محفوظ می‌دانند. سوم، استفاده از تسلیحات اتمی میان‌برد در صورت گسترش جنگ و ورود ناتو به آن برای جلوگیری از یک شکست بزرگ. و چهارم، تهدید نهایی و استفاده از انواع تسلیحات اتمی حتی علیه تسلیحات متعارف در زمانی که پوتین واقعا برای بقای خود تهدید جدی و اساسی را احساس کند.
ریچارد برت، مذاکره‌کننده اصلی توافق‌نامه استارت، به توافقی که میان جورج بوش پدر و میخائیل گورباچف در سال ۱۹۹۱ منعقد شد اشاره می‌کند و می‌گوید که ایده اصلی این است که دشمن را شوکه کنید و به دشمن نشان دهید که راه‌حل شما حتی استفاده از تسلیحات اتمی برای فلج‌کردن آنهاست. علاوه بر این یک مقام پنتاگون تخمین زده است که روسیه حدود ۲۵ درصد قدرت جنگی خود را طی این یک ماه از دست داده است و دکترین نظامی مسکو زمانی که حیات اساسی کشور در تهدید است، حق به‌کارگیری و استفاده از تسلیحات اتمی را برای خود در مواجهه با تسلیحات اتمی، سلاحهای کشتارجمعی و هرگونه تعدی حتی با سلاحهای متعارف برای خود در نظر می‌گیرد.
چالش دیگر مسائل تسلیحات و موازنه قوای اتمی، چگونگی محدودکردن این‌گونه سلاح‌ها میان آمریکا و شوروی سابق یا روسیه فعلی است. تقریبا از دهه ۶۰ میلادی میان متخصصان، موضوع کنترل تسلیحاتی اتمی آمریکا و روسیه (شوروی سابق) در جریان است؛ اینکه مسکو و واشنگتن در یک جنگ متعارف از میزان محدودشده‌ای از تسلیحات متعارف اتمی استفاده کنند.
با این حال، کیمبال معتقد است که چنین ایده‌ای قابلیت تحقق ندارد. به نظر او چیزی تحت عنوان جنگ هسته‌ای کنترل‌شده وجود ندارد. ژنرال مک کنزی که بیش از چهار دهه است روی جنگ‌های هسته‌ای کار می‌کند و تمام انوع مختلف جنگ‌ها را با جنبه‌های اتمی آن بررسی کرده است، می‌گوید: «ما باید الان تکان بخوریم. من سرخورده و نگرانم که کجا ایستاده‌ایم». امروز بعد از گذشت سه دهه از سخنرانی گورباچف، به نظر می‌آید که دیگر آن سرخوشی موقت بعد از جنگ سرد مبنی بر پایان دوره اتمی، چیزی بیش از یک توهم نیست.
باشگاه دارندگان سلاح هسته‌ای با 13 هزار سلاح
روسیه: برآوردها از تعداد دقیق سلاحهای هسته‌ای روسیه متفاوت است، اما اکثر تخمین‌ها بر این موضوع توافق دارند که این کشور بزرگ‌ترین زرادخانه هسته‌ای جهان را دارد. طبق اعلام مؤسسه صلح استکهلم تا ژانویه ۲۰۲۱ روسیه شش‌هزارو 255 سلاح اتمی داشت. سایر سازمان‌های نظارت بر گسترش سلاح اتمی مجموع این تعداد را بین پنج‌هزارو 977 تا شش‌هزارو 257 اعلام کرده‌اند.
به‌هرحال، این ذخیره از آنچه ایالات متحده دارد و از سلاحهای هفت کشور دیگر این فهرست بیشتر است. رقم فعلی هزارو 760 کلاهک اتمی را نیز شامل می‌شود که گفته می‌شود قرار است برچیده شوند. گرچه این تعداد نگران‌کننده است اما تسلیحات هسته‌ای روسیه کاهش قابل‌ملاحظه‌ای داشته است، زیرا ۳۵ هزار سلاح هنگام فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ به این کشور رسید. هم روسیه و هم ایالات متحده پیمان جدید کاهش سلاحهای راهبردی (نیو استارت) را امضا کرده‌اند، پیمانی که برای مهار تسلیحات کشورهاست و از پنجم فوریه ۲۰۱۱ به اجرا گذاشته شد. طبق این پیمان، هیچ کشوری نمی‌تواند بیش از هزارو 550 کلاهک و بمب هسته‌ای راهبردی مستقر کند. روسیه هرگز از سلاح هسته‌ای در حمله به جایی استفاده نکرده است، اما در سال ۱۹۴۹ اولین بمب اتم خود را در مناطق دورافتاده قزاقستان آزمایش کرد.
ایالات متحده: ایالات متحده حدود پنج‌هزارو 500 سلاح هسته‌ای دارد که هزارو 800 عدد آنها «مستقر شده‌اند»، یعنی روی موشک یا در پایگاه‌هایی دارای نیروی عملیاتی قرار دارند. تا امروز، ایالات متحده تنها کشوری است که از سلاح اتمی در جنگ استفاده کرده است. ششم آگوست ۱۹۴۵ یک بمب اورانیومی در هیروشیمای ژاپن فرود آمد که طبق برآوردها، ۱۴۰ هزار کشته برجا گذاشت. این کشور بمب دوم را سه روز بعد در ناکازاکی انداخت که ۷۴ هزار کشته دیگر در پی داشت.
چین: پس از ایالات متحده و روسیه، تعداد سلاحهای هسته‌ای کشورهای این فهرست کاهش قابل ملاحظه‌ای دارد. چین سومین کشور این فهرست است که ۳۵۰ سلاح یعنی کمتر از یک‌دهم کل سلاحهای ایالات متحده را دارد. این کشور اولین بار در دوران جنگ سرد سلاح هسته‌ای ساخت و با افزودن ۳۰ سلاح دیگر از سال ۲۰۲۰ به این سو، قرار است همچنان زرادخانه اتمی‌اش را گسترش دهد. در نوامبر سال گذشته، پنتاگون در گزارشی هشدار داد توان اتمی چین بسیار سریع‌تر از آنچه ایالات متحده یک سال قبل پیش‌بینی کرده بود، رو به گسترش است. ایالات متحده نگران است پکن بتواند تا سال ۲۰۳۰ به بیش از هزار سلاح اتمی دست یابد.
فرانسه: فرانسه با ۲۹۰ سلاح، از لحاظ میزان ذخیره سلاحهای اتمی در مقام چهارم است و بیشترین ذخیره را بین کشورهای غرب اروپا دارد.
بیشتر این سلاح‌ها بر زیردریایی و باقی‌مانده بر موشک‌های کروز زمین به هوا سوار است. این کشور اولین بار در سال ۱۹۶۰ توان حمله اتمی‌اش را آزمایش کرد. فرانسه ادعا می‌کند همچنان به سیاست «قابلیت سخت‌گیرانه» پایبند است و از لحاظ راهبردی، تعداد زرادخانه‌های هسته‌ای خود را در «پایین‌ترین حد ممکن» نگه می‌دارد.
بریتانیا: بریتانیا حدود ۲۲۵ سلاح اتمی دارد و برنامه تسلیحات اتمی‌اش را در دوره جنگ دوم جهانی آغاز کرد. سلاحهای این کشور در دریا مستقر و بر موشک‌های بالستیک زیردریایی «ترایدنت» سوار است. این موشک‌ها از ایالات متحده خریداری شده‌اند. ترایدنت در اختیار نیروی دریایی سلطنتی است و چهار زیردریایی مستقر در پایگاه اچ‌ام‌ان‌بی کلاید در اسکاتلند را شامل می‌شود. این کشور تا امروز ۴۵ آزمایش سلاح هسته‌ای انجام داده است که آخرین آنها در سال ۱۹۹۱ (۱۳۷۰) بود.
پاکستان: پاکستان تا سال ۲۰۲۱، دارای ۱۶۵ سلاح هسته‌ای بود و قصد دارد بر این تعداد بیفزاید. روابط پرتنش این کشور با هند شدیدا بر میزان تولید سلاح اتمی‌اش اثرگذار است. پاکستان اولین بار در سال ۱۹۹۸ آزمایش سلاح هسته‌ای را آغاز کرد و مدعی شد به دلیل نگرانی از امنیت ملی دست به این کار زده است.
هند: هند با داشتن ۱۵۶ سلاح هسته‌ای، سال‌ها است که با پاکستان رقابت تسلیحاتی دارد. البته تنش‌های اخیر در روابط هند با چین وضعیت تولید سلاح هسته‌ای این کشور را پیچیده‌تر کرد؛ بنابراین پاکستان هرگونه اقدام هند برای مدرن‌سازی سلاحهای هسته‌ای‌اش را به چشم تهدید می‌بیند که به این رقابت تسلیحاتی هسته‌ای دامن می‌زند.
اسرائیل: تصور بر این است که اسرائیل ۹۰ سلاح هسته‌ای دارد. گفته می‌شود اسرائیل از دهه ۱۹۶۰ سلاح هسته‌ای دارد؛ اما برخلاف دیگر اعضای باشگاه دارندگان سلاح هسته‌ای، هرگز توان هسته‌ای خود را با آزمایش اتمی به نمایش نگذاشته است.
کره شمالی: گمان می‌رود کره شمالی با ۵۰ سلاح، کمترین شمار سلاحهای هسته‌ای این فهرست را داشته باشد؛ اما این کشور به‌شدت پنهان‌کار است. این کشور در سال ۲۰۱۸ پذیرفت آزمایش موشک‌های هسته‌ای و دوربرد را به تعویق بیندازد؛ اما از سال ۲۰۲۰، آزمایش موشک‌های دوربرد را از سر گرفت. کره شمالی در دوران رهبری کیم جونگ اون، بارها در دریای ژاپن، دست به آزمایش موشکی زد و نگرانی‌هایی درمورد اقدام به حمله برانگیخت. کیم وعده داده است ارتش و زرادخانه هسته‌ای کشورش را گسترش دهد. کره شمالی در سال ۲۰۱۷، بزرگ‌ترین آزمایش هسته‌ای تاریخ خود با قدرت تخمینی ۱۰۰ تا ۳۷۰ کیلوتن را انجام داد. درحالی‌که قدرت بمبی که در هیروشیما انداخته شد، ۱۵ کیلوتن بود.
