رونق پیشگویی شبه‌علمی زلزله
در هفته‌های بعد از رخداد زمین‌لرزه ۹ شهریور ۱۴۰۴ با بزرگای ۶.۰ در کنر افغانستان، در فضای مجازی در ایران و افغانستان فایل‌های صوتی و متنی دست به دست می‌شود که ادعا دارد که در هفته‌ها و ماه بعد از این زمین‌لرزه افغانستان چون «روی کمربند زلزله از تبت تا افغانستان و شمال ایران و آناتولی تا اسپانیا و سپس اقیانوس اطلس و برکلی کالیفرنیا ادامه دارد» رخ داده، بنابراین در یکی، دو ماه بعدی می‌توان انتظار زلزله مهم در تهران و ایران داشت.
در هفته‌های بعد از رخداد زمین‌لرزه ۹ شهریور ۱۴۰۴ با بزرگای ۶.۰ در کنر افغانستان، در فضای مجازی در ایران و افغانستان فایل‌های صوتی و متنی دست به دست می‌شود که ادعا دارد که در هفته‌ها و ماه بعد از این زمین‌لرزه افغانستان چون «روی کمربند زلزله از تبت تا افغانستان و شمال ایران و آناتولی تا اسپانیا و سپس اقیانوس اطلس و برکلی کالیفرنیا ادامه دارد» رخ داده، بنابراین در یکی، دو ماه بعدی می‌توان انتظار زلزله مهم در تهران و ایران داشت.
ادعای پیش‌بینی یک زلزله خاص در آینده -شامل بزرگی، مکان و یک بازه زمانی مشخص- هنوز بر پایه شواهد علمی با هیچ مدل علمی قابل توضیح نیست. البته یک زلزله بزرگ می‌تواند احتمال وقوع زلزله‌های دیگر در همان منطقه را افزایش دهد، ولی پیش‌بینی قطعی اینکه چه زمانی یک رویداد خاص مانند یک زلزله با بزرگی هفت در کوتاه‌مدت به صورت قطعی رخ خواهد داد، غیرممکن است. هرکسی که ادعا می‌کند هر سه این عناصر را برای یک زلزله در آینده نزدیک می‌داند، ادعایی می‌کند که خارج از مرزهای علم تثبیت‌شده است، بنابراین یا کم‌دان است یا جادوگر یا شارلاتان! چنین ادعاهایی اغلب براساس شواهد روایی، داده‌های نادرست تفسیرشده یا «پیش‌بینی‌های» مبهم آن‌قدر کلی هستند که در نهایت براساس ادعا «درست» خواهند بود. از سوی دیگر افراد دارای مدرک دکترا در شاخه غیر‌مرتبط با زلزله‌شناسی، صرف اینکه «دکتر» هستند، مجاز نیستند در حوزه غیرتخصصی به کار خطیری مانند پیش‌بینی زلزله بپردازند. البته می‌توانند پیش‌بینی کنند ولی «دکتر»بودن‌شان در چنین موردی به معنای اعتبار گفتارشان نیست. چنین اظهارنظرهای علمی از مصداق‌های بارز شبه‌علم هستند.
بیشتر پس‌لرزه‌ها کوچک‌تر از زلزله اولیه هستند، احتمال کمی (پنج تا 10 درصد) وجود دارد که یک زلزله بزرگ‌تر -که پس از وقوع به عنوان «پیش‌لرزه» شناخته خواهد شد- پس از زلزله اول رخ دهد. احتمال عمومی وقوع یک زلزله بزرگ‌تر در نزدیکی رخداد اول در عرض یک هفته حدود پنج، شش درصد است. اگرچه این ممکن است عدد کمی به نظر برسد، اما نشان‌دهنده افزایش درخور توجه خطر لرزه‌ای در مقایسه با نرخ پس‌زمینه لرزه‌خیزی طبیعی است. با این حال، زلزله‌شناسان نمی‌توانند با اطمینان بدانند که آیا یک زلزله خاص، پیش‌لرزه است یا زلزله اصلی. آنها فقط می‌توانند پیش‌بینی‌های احتمالی درباره احتمال فعالیت لرزه‌ای آینده ارائه دهند، نه یک پیش‌بینی قطعی.
ادعاهای پیش‌بینی زلزله بی‌ضرر نیستند. هشدارهای دروغین می‌تواند منجر به ترس گسترده، اختلال اقتصادی و از دست دادن اعتماد عمومی به هشدارهای علمی واقعی شود. ایجاد حالت «چوپان دروغ‌گو» نیز ممکن است، وقتی به مردم مکرر گفته شود که زلزله‌ای در راه است و اتفاق نیفتد، ممکن است بی‌خیال شوند و اقدامات آمادگی اضطراری واقعی را نادیده بگیرند.
اصطلاحات «پیش‌لرزه»، «زمین‌لرزه اصلی» و «پس‌لرزه» نسبی هستند. یک زلزله «بزرگ» اغلب با مجموعه‌ای از زلزله‌های کوچک‌تر به نام پس‌لرزه‌ها دنبال می‌شود. با این حال، درصد کمی از مواقع، زلزله اولیه به یک «پیش‌لرزه» تبدیل می‌شود که قبل از یک رویداد حتی بزرگ‌تر رخ می‌دهد. در هفته پس از یک زلزله با بزرگای هفت، احتمال وقوع زلزله دیگری با بزرگای هفت تا ۳۰۰ برابر بیشتر از هفته قبل از آن است. احتمال وقوع یک زلزله بزرگ‌تر با گذشت زمان به‌سرعت کاهش می‌یابد. از سوی دیگر یک زلزله شدید با تغییر تنش می‌تواند به گسل‌های مجاور یا بخش‌های مختلف همان گسل منتقل شود. این تنش منتقل‌شده می‌تواند زلزله‌های دیگری را ایجاد کند. تنش جدید روی سامانه گسله مجاور می‌تواند در موارد نادر، باعث یک رویداد بزرگ‌تر شود. پدیده «دوگانه» یا «سه‌گانه» در برخی از توالی‌های لرزه‌ای، نیز ممکن است جایی که دو یا چند زلزله با اندازه مشابه در یک دوره کوتاه رخ دهد. یک مثال کلاسیک، زلزله‌های ۶ فوریه ۲۰۲۳ قهرمانمرش و مالاتیا در جنوب ترکیه با بزرگای به ترتیب ۷.۸ و ۷.۵ است. همچنین سلسله زلزله‌های کوماموتو ژاپن در ۱۴ آوریل ۲۰۱۶ با بزرگای ۶.۵ و دو روز بعد با یک زلزله با بزرگای ۷.۳، و زلزله‌های ورزقان با بزرگای ۶.۴ و ۶.۳ در ورزقان ایران در ۲۱ مرداد ۱۳۹۱ که به فاصله ۱۱ دقیقه رخ دادند و زلزله‌های فین بندرعباس در ۲۳ آبان ۱۴۰۰ به ترتیب با بزگای ۶.۳ و ۶.۲ که به فاصله یک دقیقه رخ داد. در سایه‌خوش بندرلنگه ۱۱ تیر ۱۴۰۱ سه زلزله با بزرگای ۶.۰، ۵.۷ و ۶.۰ با فاصله دو ساعت رخ داد، بنابراین اگرچه احتمال اینکه یک زلزله شدید بزرگ‌ترین رویداد در یک سلسله زلزله باشد، بیشتر است، اما یک احتمال مشخص و غیر‌صفر وجود دارد که این زلزله، پیش‌لرزه‌ای برای زلزله‌ای بزرگ‌تر باشد.
انکار پیش‌بینی‌های شبه‌علمی (پیشگویی) زلزله البته دشوار است، به‌ویژه اگر زلزله‌ای در همان بازه زمانی تصادفا رخ دهد. طبیعی است که موضع علمی صحیح این نیست که بگوییم «زلزله‌ای رخ نخواهد داد». واقعیتی که در نظر می‌گیریم، این است که یک زلزله در همان منطقه و بازه زمانی کلی که ادعای یک پیش‌بینی‌کننده است، ممکن است تصادفا رخ دهد که نشان از اعتبار روش پیشگویی نیست.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
