انگلیسی‌زدایی، گامی هم‌سنگ دلارزدایی
سلطه آمریکا تنها اقتصادی نیست؛ همان‌طور که دلار ابزار هژمونی یا استیلای مالی و اقتصادی است، زبان انگلیسی نیز ابزار سلطه فرهنگی است. پروفسور رناتو کورسِتّی، زبان‌شناس ایتالیایی، راهی برای رهایی ملت‌ها از این سلطه پیشنهاد داده است: جایگزین‌کردن زبان انگلیسی با زبان بین‌المللی اسپرانتو به‌عنوان ابزاری بی‌طرف و عادلانه برای گفت‌وگو.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
احمدرضا ممدوحی
سلطه آمریکا تنها اقتصادی نیست؛ همان‌طور که دلار ابزار هژمونی یا استیلای مالی و اقتصادی است، زبان انگلیسی نیز ابزار سلطه فرهنگی است. پروفسور رناتو کورسِتّی، زبان‌شناس ایتالیایی، راهی برای رهایی ملت‌ها از این سلطه پیشنهاد داده است: جایگزین‌کردن زبان انگلیسی با زبان بین‌المللی اسپرانتو به‌عنوان ابزاری بی‌طرف و عادلانه برای گفت‌وگو. چندی پیش جامعه علمی و فرهنگی جهان یکی از صداهای پرشور خود را از دست داد: پروفسور رناتو کورسِتّی، زبان‌شناس برجسته و رئیس پیشین سازمان جهانی اسپرانتو (دارای روابط رسمی با ملل متحد و یونسکو).
او بیش از نیم‌قرن زندگی علمی و اجتماعی خود را وقف دفاع از عدالت زبانی و ارتباط برابر میان ملت‌ها کرد و همواره بر این باور بود که «زبان باید ابزار آزادی باشد، نه سلطه». کورسِتّی در کنار جایگاه دانشگاهی‌اش به‌عنوان استاد روان‌زبان‌شناسی (psikolingvistiko) در دانشگاه رم، شخصیتی فروتن و صمیمی بود که باور داشت هیچ ملتی نباید در گفت‌وگو با دیگران خود را «فرودست» احساس کند.
او با شور فراوان از اسپرانتو ـ زبانی بی‌طرف و ساخته‌شده برای ارتباط بین‌المللی ـ دفاع می‌کرد و آن را کلیدی برای رهایی ملت‌ها از سیطره فرهنگی قدرت‌های بزرگ می‌دانست. یکی از آخرین مقالات او* که اکنون بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته، درباره انگلیسی‌زدایی است. کورسِتّی با نگاهی ژرف استدلال می‌کرد همان‌طور که بسیاری از کشورها - به‌ویژه در گروه بریکس - در تلاش‌اند سلطه اقتصادی آمریکا را از راه «دلارزدایی» به چالش بکشند، در عرصه فرهنگی نیز باید با کنارگذاشتن سلطه زبان انگلیسی یا «انگلیسی‌زدایی»، راهی تازه گشود. به باور او، جهان چندقطبیِ در حال شکل‌گیری نمی‌تواند بر پایه پذیرش یک زبان انحصاری ـ که بار سنگین فرهنگ و ایدئولوژی خاصی را بر دوش می‌کشد ـ سامان یابد.
او به تاریخ اشاره می‌کرد؛ به سخن مشهور آنتونیو دِنِبریخا در سال ۱۴۹۲ که گفت: «زبان همیشه یاور امپراتوری بوده است». همان‌گونه که اسپانیایی و پرتغالی زمانی ابزار گسترش امپراتوری‌های استعمارگر بودند، امروز نیز زبان انگلیسی نقشی مشابه ایفا می‌کند. به‌گفته کورسِتّی، از رهگذر زبان است که ارزش‌های اجتماعی و اقتصادی خاصی ـ مانند فردگرایی افراطی یا رقابت اقتصادی بی‌قاعده ـ به دیگر ملت‌ها تحمیل می‌شود.
از نگاه او، رهایی از این سلطه زبانی، تنها با انگلیسی‌زدایی امکان‌پذیر است. این کار صرفه‌جویی‌های بسیاری به همراه دارد؛ زیرا این کشورها دیگر مجبور نخواهند بود میلیاردها دلار صرف آموزش و تولید محتوای انگلیسی کنند که تازه بخش عمده آن نیز بابت حق تألیف یا کپی‌رایت و استفاده از مدرسین خارجی، به آمریکا و انگلستان یا شهروندان آنها سرازیر می‌شود. مهم‌تر از همه، چنین رویکردی به همه زبان‌ها و فرهنگ‌ها شأن و اعتباری برابر می‌بخشد.
کورسِتّی برای رفع مشکل ارتباطی میان کشورها، به‌ویژه در گروه بریکس، راه‌حلی عملی ارائه کرده است: استفاده مشترک از زبان بین‌المللی اسپرانتو. این زبان نه وابسته به کشوری خاص است و نه حامل امتیاز سیاسی یا فرهنگی برای قدرتی ویژه؛ بلکه ابزار ارتباطی بی‌طرفی است که همه می‌توانند به‌طور برابر از آن بهره گیرند. او باور داشت همان‌طور که دلارزدایی استقلال اقتصادی را تقویت می‌کند، انگلیسی‌زدایی نیز استقلال فرهنگی و زبانی ملت‌ها را ممکن می‌سازد، این امر به‌نوبه خود، گامی بزرگ در جهت نیل به عدالت آموزشی نیز هست. این اندیشه برای کشورهایی چون ایران معنای ویژه‌ای دارد. فارسی به‌عنوان یکی از کهن‌ترین زبان‌های جهان، حامل میراث عظیم ادبی و فرهنگی است؛ اما در فضای علمی و رسانه‌ای امروز، فشار زبان انگلیسی می‌تواند سبب به‌حاشیه‌راندن آن شود. ایران که در سال‌های اخیر با عضویت در بریکس و گسترش همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی با آسیا و آمریکای لاتین نشان داده به نظم جهانی چندقطبی باور دارد، می‌تواند در پیشبرد ایده استقلال زبانی نیز پیشگام باشد، همان‌طور که در سال 1921 میلادی نیز در نخستین نشست «جامعه ملل» که شکل اولیه «سازمان ملل متحد» بود، پیشنهاد استفاده از زبان اسپرانتو را ارائه کرد و با مخالفت فرانسه، ابرقدرت زمان و زبان روبه‌رو شد.
حمایت از اسپرانتو و گسترش آموزش و پژوهش درباره آن، نه به‌معنای کنارگذاشتن زبان‌های ملی، بلکه به‌معنای تضمین برابری همه آنها در سطح جهانی است. پیام کورسِتّی در واقع هشدار و امیدی هم‌زمان است: هشدار نسبت به ادامه راهی که به تداوم امپریالیسم فرهنگی می‌انجامد و امید به جهانی که در آن هیچ زبانی بر دیگری سلطه ندارد. یاد و اندیشه‌های او می‌تواند الهام‌بخش همه ملت‌هایی باشد که به‌دنبال عدالت فرهنگی، استقلال فکری و گفت‌وگویی برابر میان انسان‌ها هستند. «گفت‌وگوی تمدن‌ها» نیز در درجه اول به زبانی مشترک و غیرامپریالیستی احتیاج دارد. شاید امروز وقت آن رسیده باشد که همان‌گونه که درباره دلارزدایی به‌طور جدی سخن می‌گوییم، درباره انگلیسی‌زدایی هم تصمیمی تاریخی بگیریم.
* اصل اسپرانتو و ترجمه فارسی این مقاله تحت عنوان «انگلیسی‌زدایی به‌اندازه دلارزدایی مؤثر است» در شماره 50 فصل‌نامه «پیام سبزاندیشان» منتشر شده است.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
