آوارگی در داخل مرزهای ایران/ ۱۰ هزار خانوار شهر زابل را ترک کردند/ افزایش ۲۱ درصدی مهاجرت‌های اجباری در دنیا/ آلودگی رود ارس به عنوان شاخه حیاتی کشور از سوی ارمنستان

این نشست پیرو مجموعه ‌نشست‌های تحلیلی-موضوعی در مورد انواع مهاجرت‌های دانشجویی، کاری و پناهجویی و اقلیمی ، روز گذشته -۲۹ خرداد- در دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد. در این نشست بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، مهدی ضرغامی، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز و عیسی منصوری، متخصص مطالعات توسعه حضور داشتند. ضرغامی در میان صحبت‌های خود به این موضوع اشاره کرد که به واسطه چالش‌های هیرمند و افغانستان، ۱۰ هزار خانوار زابلی در سال گذشته از زابل خارج شده اند.

آمارهای قابل توجه از مهاجرت های اقلیمی

آخرین آمار از مهاجران اجباری به دلیل تغییرات اقلیمی عدد بزرگی است. آنطور که بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت اعلام کرده در حال حاضر ۱۰۸ میلیون مهاجر اجباری به دلیل تغییرات اقلیمی، خشکسالی و نا امنی در دنیا وجود دارد که این میزان حدود ۳۷ درصد جمعیت مهاجران جهان را شامل می‌شود. بر اساس گفته‌های صلواتی تعداد آواره‌شدگان داخلی در دنیا چیزی حدود ۵۷.۳ میلیون نفر است.

بر اساس گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان تا پایان سال ۲۰۲۲ به میزان ۲۱ درصد به مهاجرت‌های اجباری در دنیا اضافه شده این در حالی است که حداقل ۳۰ میلیون نفر از این مهاجرت‌ها در وضعیت پناهندگی و ۵.۴ میلیون نفر در وضعیت پناهجویی قرار گرفته‌اند. این در حالی است که در دنیا ۲.۶ میلیون نفر نیز درخواست جدید پناهندگی دادند و در صف انتظار قرار دارند.

باید به این نکته توجه داشت که کشورهای کمتر توسعه یافته و با درآمدهای کم و متوسط، ۷۶ درصد (سه چهارم کل پناهجویان) را در خود جای داده‌اند و فشاری  که ناشی از میزبانی یا هجوم کنترل شده یا غیر کنترل شده پناهندگان بر روی این کشورهای در حال توسعه وارد شده کاملا مشخص و مبرهن است. مقصد اصلی پناهجویان عمدتا کشورهای همسایه است و ایران نیز از قاعده مستثتی نیست و در صورت بروز هر نوع بحران از نوع اکولوژی یا توسعه‌ای در کشورهای همسایه، ایران هم  قطعا تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. صلواتی  تعداد پناهجویان رسمی ایران را ۳.۴ میلیون نفر ذکر کرد و گفت: در سال ۲۰۲۲ به ترتیب کشورهای ترکیه، ایران، کلمبیا، آلمان و پاکستان پناهنده‌پذیرترین کشورهای دنیا به شمار می‌روند.

تغییرات اقلیمی یک موضوع جدی است

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، مهمترین مسائل اقلیمی در ۱۰ سال آینده را وقایع اقلیمی شدید، از دست رفتن تنوع زیستی، از دست رفتن انسجام اجتماعی، بحران‌های معیشتی، بیماری‌های عفونی و خسارت به محیط زیست در نتیجه فعالیت انسانی عنوان کرد.

او تاکید کرد: تنها در سال ۲۰۲۲ حدود ۶۲ میلیون نفر در دنیا جا به جا شدند و بخش‌ عمده‌ای از این مهاجرت‌ها که شامل ۳۳ میلیون نفر می‌شود، به دلیل تغییرات اقلیمی و مخاطرات اقلیمی است، ضمن آنکه ۲۸ میلیون نفر به دلیل خشونت، ناامنی و جنگ‌ها تن به مهاجرت داده‌اند. از هر ۱۰ نفر، ۶ نفر به دلیل بحران‌هایی چون سیلاب و مسائل مربوط به آن جابه‌جا شده‌اند و این عدد نشان‌دهنده جدی بودن موضوع تغییر اقلیم است.

صلواتی در بخش دیگری از صحبت‌هایش به این موضوع اشاره کرد که  ۹ میلیون نفر بر اثر تغییر اقلیمی بی‌جا و مکان شده‌اند. بیشتر مناطق دنیا درگیر شرایط تغییر اقلیمی هستند و برخی از مناطق مانند بخش‌هایی از افریقا، منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) و جنوب شرق آسیا درگیری بیشتری با تغییر اقلیم دارند.

ایران کشوری بلاخیز با تاب آوری پایین/ سالانه یک میلیون نفر مهاجر داخلی

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران،‌ با اشاره به گزارش منتشرشده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس، گفت: در این گزارش اعلام شده است که از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ به طور متوسط سالانه یک میلیون نفر مهاجر داخلی داشتیم. این عدد بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ بوده است و با گذشت ۷ سال آمار دقیق و به روزی از اینکه چه تعداد به این عدد اضافه شده است، نداریم.

صلواتی همچنین گفت: در تمام دنیا ۴۱ بلای طبیعی وجود دارد که از این تعداد ۳۲ مورد آن در ایران شناخته شده است و طبق آمارهایی که در سال ۲۰۲۲ منتشر شده ایران جز کشورهای بلاخیز به حساب می آید. همچنین ایران در شاخص تاب‌آوری اقلیمی در میانه این رتبه در جایگاه ۴۹ جهان قرار دارد، ولی در شاخص عملکرد و سیاستگذاری رتبه ۶۳ در میان ۶۳ کشور را کسب کرده و در قعر این جدول قرار گرفته‌ایم. همچنین ایران در شاخص انتشار گازهای گلخانه‌ای در رتبه ۶۴ در میان ۶۴ کشور قرار گرفته است.

صلواتی همچنین اعلام کرد که در بازه زمانی ۹۰ تا ۹۵ چیزی حدود ۴ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر جا به جا شده‌اند و جمعیت مناطق حاشیه‌ای که بیشتر تحت تاثیر تغییرات اقلیمی قرار دارند، به مناطق مرکزی تزریق می‌شوند. از سوی دیگر خشکسالی را از عوامل تسریع‌کننده تزریق جمعیت به مناطق مرکزی کشور دانست و استان‌های اصفهان، کرمان و سیستان و بلوچستان درگیری بیشتری با این پدیده دارند.

صلواتی گفت: در دنیا سالانه ۲۵ میلیون نفر در سال‌های بین ۲۰۰۸ تا ۲۰۲۰ بر اثر رویدادهای اقلیمی مجبور به مهاجرت‌های اجباری شدند و پیش بینی شده است که ۲۰۰ میلیون نفر به دلیل تغییر اقلیمی و محیطی تا سال ۲۰۵۰ مجبور به مهاجرت شوند.

به گفته او، بر اساس گزارش‌های جهانی تا سال ۲۰۵۰ به میزان ۲.۶ سانتی‌گراد به دمای منطقه خاورمیانه اضافه شده و ۳۵ درصد منابع آبی آن کاهش یافته است و ایران جزو کشورهایی با آسیب پذیری بالا قرار دارد. در فاصله سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۲۱ حدود ۹۸۳ بلایای طبیعی در ایران به ثبت رسیده است که عامل جا به جایی تعداد زیادی از افراد از خانه و کاشانه‌های خود شده‌اند.

بحران آب و مهاجرت های داخلی

در بخش دیگر این نشست عیسی منصوری، متخصص مطالعات توسعه گفت: واقعیت این است که بعد از انقلاب نه‌ تنها برای مهاجرت داخلی کاری نکردیم، بلکه آن را شدت هم دادیم. بعد از انقلاب می‌خواستیم فقرزدایی کنیم، بنابراین به دنبال دسترسی دادن به روستاها رفتیم و زیرساخت فراهم کردیم. ۹۹.۵ درصد جمعیت ما به آب لوله‌کشی دسترسی دارند، در حالی‌که قبل از انقلاب حدود ۳۰ درصد بود. این دستاورد بزرگی‌ست اما این زیرساخت فراهم کردن منجر به بهبود معیشت مردم نشد.

منصوری در ادامه با اشاره به اینکه  در سال ۱۹۸۰ و بعد از انقلاب منابع آبی کشور ۱۴۰ میلیارد مترمکعب بود و ۳۶ میلیون نفر جمعیت داشتیم. در حال حاضر این منابع به ۹۸ میلیارد مترمکعب رسیده در حالی‌که جمعیت به ۸۴ میلیون نفر رسیده است ادامه داد: در مقابل مصارف آبی کشور از ۷۰ میلیارد مترمکعب به ۹۴ میلیارد مترمکعب رسیده است. یعنی در منابع آبی کشور ۳۰ درصد کاهش و در مصارف ۳۴ درصد افزایش داشتیم. این وضعیت منابع و مصارف عدم تعادل ایجاد کرد.

به گفته او وقتی درباره نظام حکمرانی آب حرف می‌زنیم، سه حوزه را باید در نظر بگیریم؛ مدیریت منابع آب، مدیریت خطرات و تنش‌آبی و مدیریت مصارف آب. در همین برنامه هفتم توسعه که به مسئله آب پرداخته، عنوان آن حکمرانی منابع آب است. در حالی‌که ما سه بخش داریم.

منصوری با انتقاد از برخی فعالیت‌های دولتی خاطرنشان کرد: دولت دوازدهم با افتخار پروژه ۴۶ هزار هکتاری سیستان را افتتاح کرد. ۸۰۰ میلیون دلار هزینه آن پروژه شد. اما بعد از افتتاح نمی‌دانستند باید چه کنند!

منصوری در ادامه با بررسی وضعیت مهاجرت داخلی در کشور گفت: مهاجرت‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت به شدت متاثر از آب است. الگوی مهاجرت روستا به شهر ناشی از خشکسالی در ایران و کشورهای در حال توسعه دیگر، مشترک است. انتخاب اول مهاجر، شهر نیست. در ابتدا در نزدیک‌ترین آبادی مستقر می‌شود، اگر نتیجه مثبتی گرفت، ادامه می‌دهد؛ اگر نتیجه نگرفت دیگر به دنبال روستاهای بعدی نیست، بلافاصله به شهر مهاجرت می‌کند. به شهر کوچک هم مهاجرت نمی‌کند، بلکه به شهر بزرگ می‌رود. مهاجرت منطقه‌ای نوع دیگری از مهاجرت داخلی‌ست. مانند مهاجرت از استان خراسان جنوبی به خراسان رضوی یا افرادی که از شهرهای دیگر به روستاهای شمال کشور رفته‌اند.

او افزود: در این نوع مهاجرت‌ها، تحولات بنیادی در حال رخ دادن است. روستاییان برای کارهای خدماتی به شهر رفته‌اند و افرادی که به روستا رفته‌اند هم تولیدکننده محصولات روستا نیستند. در چنین شرایطی بحران منابع مشترک صورت می‌گیرد؛ به این معنا که هر شخص به بخشی از محیط زیست آسیب می‌زند، چون منبع درآمدی هر کدام از آنها جای دیگری‌ست، در روستا نیست. این مهم‌ترین مسئله‌ای که با آن مواجه هستیم، چون افراد برای حفظ محیط زیست احساس تعهد نمی‌کند.

چالش‌های هیرمند و خروج ۱۰ هزار خانوار از ساکنین زابل

در بخش دیگری از این نشست مهدی ضرغامی، عضو هیات علمی دانشگاه تبریز با اشاره به چالش‌های رود ارس، گفت: کشور ارمنستان بدون تمهیدات مهندسی نسبت به توسعه صنایع معدنی خود اقدام کرده که موجب نشت و ورود شیرابه‌ها به رود ارس شده است و باعث شده رود ارس به عنوان شاخه حیاتی کشور دچار آلودگی شود.

او دراین نشست با اشاره به وضعیت جهانی در زمینه دستکاری‌های غیر اصولی بشر در طبیعت و مهاجرت‌های اقلیمی خاطرنشان کرد: دریای آرال از تاجیکستان آغاز می‌شود و تا ازبکستان، قرقیزستان و ترکمنستان ادامه دارد و این حوضه آبریز در روزگاری، دریایی با تولیدات بالا بوده و اکنون مساله مهم آن رسوبات آلاینده کف این دریا است.

ضرغامی با اشاره به موضوعات "هیدروپلیتیک" در دنیا، اظهار کرد: در آمودریا و سیردریا، تاجیکستان به انرژی نیاز دارد و در پایین‌دست، ترکمنستان نیازمند آب برای کشاورزی است و عدم همکاری میان آنها موجب شده است فشار اجتماعی ایجاد شود.

ضرغامی در میان صحبت‌های خود به این موضوع اشاره کرد که به واسطه چالش‌های هیرمند و افغانستان، ۱۰ هزار خانوار زابلی در سال گذشته از زابل خارج شده‌اند.

کاهش سرانه آب در دسترس

این عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با تاکید بر اینکه به دلایل مختلف سرانه منابع آب تجدیدپذیر و در دسترس سالانه، کاهش پیدا می‌کند، گفت: عمده‌ترین دلیل آن، این است که بارندگی کشور ۱۰ تا ۲۰ درصد کاهش یافته و دمای کشور یک درجه سانتی‌گراد گرم‌تر شده است. او همچنین با اشاره به اثرات افزایش جمعیت، افزود: سرانه آب تجدیدپذیر به ازای هر نفر از ۵۵۰۰ متر مکعب به ۱۳۰۰ متر مکعب در ۵۰ سال اخیر رسیده که نشان‌دهنده کاهش سرانه آب در دسترس هر نفر است. عدم تعادل بین منابع و مصارف کشور، تنش و اختلاف فزاینده اجتماعی بین ذی نفعان و ذی مدخلان آب، بهره‌وری پایین استفاده از آب، آسیب‌پذیری در برابر وقایع حدی مانند خشکسالی و تغییر اقلیم از جمله چالش‌های آب در کشور به شمار می‌روند.

ضرغامی، افزایش فراوانی سیل و خشکسالی را از پیامدهای تغییر اقلیم در کشور دانست و افزود: این پدیده موجب شده هم میزان آب در دسترس کاهش پیدا کند و هم میزان آب در محور زمان تغییر کرده است؛ به این معنی که آب در دسترس که باید در طول سال پراکندگی داشته باشد، به یک باره از طریق سیلاب در دسترس قرار می‌گیرد.اقدامی که در این زمینه نیاز به اجرا داریم، این است که در مدیریت یکپارچه سیستم آب و محیط زیست بازنگری داشته باشیم و در این زمینه به جای داشتن یک وزارتخانه متمرکز برای کنترل چاه‌ها نیازمند شبکه‌سازی در این زمینه هستیم.