هشدار ۶۰ ساله یک سند تاریخی: بحران آب و تمرکزگرایی در تهران
یک سند تحقیقاتی که شش دهه پیش توسط موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران منتشر شد، امروز بیش از هر زمان دیگری اهمیت خود را نشان می‌دهد. این گزارش که در سال ۱۳۴۵ تدوین شد، هشدارهایی جدی درباره پیامدهای افزایش بی‌رویه جمعیت پایتخت و محدودیت منابع آبی ارائه کرده بود؛ هشدارهایی که امروز به واقعیتی تلخ بدل شده‌اند و بازخوانی آن می‌تواند چراغ راهی برای برنامه‌ریزان امروز باشد.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
یک سند تحقیقاتی که شش دهه پیش توسط موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران منتشر شد، امروز بیش از هر زمان دیگری اهمیت خود را نشان می‌دهد. این گزارش که در سال ۱۳۴۵ تدوین شد، هشدارهایی جدی درباره پیامدهای افزایش بی‌رویه جمعیت پایتخت و محدودیت منابع آبی ارائه کرده بود؛ هشدارهایی که امروز به واقعیتی تلخ بدل شده‌اند و بازخوانی آن می‌تواند چراغ راهی برای برنامه‌ریزان امروز باشد.
گزارش با عنوان «مسئله افزایش جمعیت تهران و نکاتی پیرامون سیاست عمران کشوری» توسط پژوهشگران ایرانی مانند مرتضی کتبی و باقر پرهام و جامعه‌شناس شهری فرانسوی پل وییی تدوین شده بود و یکی از نخستین مطالعات علمی درباره برنامه‌ریزی فضایی و آمایش سرزمین در ایران محسوب می‌شود. در این سند پیش‌بینی شده بود که جمعیت تهران تا حدود سال ۱۳۷۰ از مرز ۸.۵ میلیون نفر عبور خواهد کرد، حال آن‌که ظرفیت زیستی این شهر تنها ۴ میلیون نفر اعلام شده بود.
سند قدیمی، پرسش‌هایی را مطرح کرده که امروز همچنان بی‌پاسخ مانده‌اند. آیا محدود کردن رشد جمعیت تهران ممکن است؟ چگونه می‌توان از مهاجرت بی‌رویه به پایتخت جلوگیری کرد؟ و چگونه مناطق دیگر را به قطب‌های توسعه جایگزین تهران تبدیل کرد؟
این گزارش، چهار حوزه کلیدی را برای تدوین سیاست عمرانی ملی ضروری می‌دانست. نخست، وضعیت اقتصادی کشور و توزیع تسهیلات، حوزه نفوذ شهرها و شبکه ارتباطات. دوم، ویژگی‌های شهرها و جذابیت نسبی آن‌ها برای سرمایه‌گذاران و خانوارها و دسترسی به امکانات. سوم، امکانات و هزینه‌های توسعه از جمله آب، انرژی، نیروی انسانی و زیرساخت در مناطق مختلف. و چهارم، ملاحظات سیاسی، امنیتی و نظامی و نقش هر منطقه در ثبات ملی و دفاع از کشور.
یافته‌های آماری گزارش بسیار هشداردهنده بود. رشد جمعیت شهری ایران بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ با ضریب ۱۸۰ درصد مواجه شد، در حالی که مناطق روستایی تنها ۱۱۸ درصد رشد داشتند. سهم تهران از جمعیت شهری کشور در همین بازه از ۲۵ به ۲۷ درصد افزایش یافت و ۳۸ درصد کل مهاجرت‌های داخلی به پایتخت معطوف شد. استان‌هایی مانند تبریز، اراک، اردبیل، اصفهان و همدان بیشترین سهم را در این مهاجرت داشتند. تمرکز صنعتی نیز قابل توجه بود؛ بیش از ۴۰ درصد از سرمایه‌گذاری‌های صنعتی بزرگ در تهران متمرکز شده و این شهر میزبان ۳۹ درصد از سینماهای کشور و مصرف‌کننده ۳۸ درصد از بنزین کل کشور بود. همچنین بیش از ۶۰ درصد از خودروهای سواری و حدود ۴۷ درصد از کامیون‌ها در تهران فعالیت می‌کردند.
برای مقابله با این تمرکزگرایی، پژوهشگران پیشنهادهایی عملی ارائه کرده بودند. ایجاد یک نهاد مرکزی قدرتمند تحت نظر نخست‌وزیری برای هماهنگی سیاست‌های عمرانی، تقویت برنامه‌ریزی منطقه‌ای و تفویض اختیارات اقتصادی به استان‌ها، طراحی مشوق‌های مالیاتی و اعتباری برای هدایت سرمایه‌گذاری به مناطق کمتر توسعه‌یافته، تعیین قطب‌های توسعه منتخب بر اساس پتانسیل‌های ذاتی هر منطقه و کنترل هوشمند مهاجرت به تهران از طریق تنظیم مجوزهای کاری و مسکن و همزمان ارتقای زیرساخت در حومه، از جمله راهکارهای مطرح شده بود.
این سند تاریخی نه تنها پیش‌بینی جمعیتی دقیقی ارائه می‌دهد، بلکه ریشه‌های عدم تعادل منطقه‌ای در ایران را تحلیل می‌کند. تمرکز بر «سیاست عمران کشوری» نشان می‌دهد که مساله صرفا کنترل جمعیت تهران نبوده، بلکه هدف ایجاد توسعه متوازن و عادلانه ملی بوده است. غفلت از این هشدارها و راهکارهای کارشناسی، امروز تهران را با چالش‌های پیچیده زیست‌محیطی، اجتماعی و مدیریتی مواجه ساخته است. بازخوانی این گزارش می‌تواند راهنمای برنامه‌ریزان امروز باشد تا با نگاهی کلان‌نگر و مبتنی بر آمایش سرزمین، از تشدید بحران‌های نوظهور جلوگیری کنند.
این پژوهش تاریخی قدیمی توسط حسین ایمانی جاجرمی بازخوانی و منتشر شده که آن را می‌توانید اینجا ببینید.
آخرین اخبار جامعه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
