مرگ تدریجی در بسته‌های 80 هزار تومانی؛
بار اقتصادی ۶۰ هزار میلیاردی، مرگ زودرس و افزایش مصرف؛ بحران خاموش دخانیات در ایران
مطابق گزارش وزارت بهداشت سالانه ۶۵ هزار نفر در کشور بر اثر مصرف مستقیم و غیرمستقیم دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. با این حال، برخلاف رشد هشدارها درباره آثار مخرب استعمال سیگار، آمار مصرف آن در حال افزایش است؛ آن هم در شرایطی که هزینه خرید یک پاکت سیگار به طور متوسط به حدود 80 هزار تومان رسیده است.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق، 17 درصد جمعیت بالای ۱۸ سال ایران سیگار مصرف می‌کنند؛ این آماری است که وزارت بهداشت در هفته ملی بدون دخانیات اعلام کرده است. مطابق گزارش این وزارتخانه، سالانه ۶۵ هزار نفر در کشور بر اثر مصرف مستقیم و غیرمستقیم دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. با این حال، برخلاف رشد هشدارها درباره آثار مخرب استعمال سیگار، آمار مصرف آن در حال افزایش است؛ آن هم در شرایطی که هزینه خرید یک پاکت سیگار به طور متوسط به حدود 80 هزار تومان رسیده است. نگران‌کننده‌تر آنکه سن شروع مصرف دخانیات به حدود ۱۳ سال کاهش یافته است و بیش از ۸ درصد از دانش‌آموزان کشور سیگار می‌کشند.
زهرا عبداللهی، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات، با اعلام این آمار در هفته ملی بدون دخانیات، تاکید کرده که استعمال دخانیات سالانه حدود ۶۵ هزار مرگ زودرس در ایران به‌دنبال دارد. او همچنین با اشاره به اینکه بسیاری از این مرگ‌ها به‌علت مواجهه غیرمستقیم با دود سیگار (سیگار دسته دوم) رخ می‌دهند، گفت: «این آمار هشداری جدی برای نظام سلامت و جامعه است، چرا که نه‌تنها افراد سیگاری، بلکه اطرافیان آن‌ها– به‌ویژه کودکان– در معرض بیماری‌های قلبی، ریوی، سرطان و مرگ زودرس قرار دارند».
آمار جهانی مرگ‌ومیر و بار اقتصادی ناشی از دخانیات
بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت تا نوامبر ۲۰۲۳، دخانیات سالانه جان بیش از ۸ میلیون نفر را در سراسر جهان می‌گیرد. از این تعداد، بیش از ۷ میلیون نفر بر اثر مصرف مستقیم دخانیات و حدود ۱.۳ میلیون نفر نیز به دلیل قرار گرفتن در معرض دود سیگار دیگران (دود دست دوم) دچار مرگ زودرس می‌شوند. این نهاد تأکید می‌کند که دخانیات می‌تواند تا نیمی از مصرف‌کنندگانی که سیگار را ترک نمی‌کنند، به کام مرگ بکشاند.
در حال حاضر، حدود ۱.۳ میلیارد نفر در جهان دخانیات مصرف می‌کنند که ۸۰ درصد آن‌ها در کشورهای با درآمد پایین یا متوسط زندگی می‌کنند؛ کشورهایی که اغلب از زیرساخت‌های سلامت ضعیف‌تر و منابع درمانی محدودتری برخوردارند. در سال ۲۰۲۰، ۲۲.۳ درصد از جمعیت جهان از نوعی از دخانیات استفاده می‌کرده‌اند: ۳۶.۷ درصد از مردان و ۷.۸ درصد از زنان.
در واکنش به این بحران جهانی، کشورهای عضو سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۳ کنوانسیون بین‌المللی چارچوب کنترل دخانیات (WHO FCTC) را تصویب کردند که تاکنون ۱۸۲ کشور به آن پیوسته‌اند. این پیمان، پایه‌گذار سیاست‌های گسترده‌ای برای کاهش مصرف دخانیات بوده است.
یکی از مهم‌ترین اقدامات اجرایی در چارچوب این کنوانسیون، بسته سیاستی MPOWER است که با هدف کاهش تقاضای دخانیات طراحی شده و اثربخشی آن در کاهش مرگ‌ومیر و هزینه‌های درمانی مرتبط با دخانیات در بسیاری از کشورها به اثبات رسیده است.
در ایران نیز بار اقتصادی ناشی از مصرف دخانیات قابل‌توجه است. طبق داده‌های رسمی، این بار مالی حدود ۶۰ هزار میلیارد تومان در سال برآورد می‌شود؛ هزینه‌هایی که شامل درمان بیماری‌ها، ناتوانی شغلی، کاهش بهره‌وری نیروی کار و فوت زودهنگام مصرف‌کنندگان است. این در حالی است که مالیات و عواید حاصل از فروش سیگار، بخش اندکی از این خسارت را جبران می‌کند.
قیمت یک پاکت سیگار در بازار ایران میانگین به 80 هزار تومان رسیده است. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که گرانی تأثیر قابل‌توجهی بر کاهش مصرف نداشته است. در سال ۱۴۰۱، بیش از ۶۵ میلیارد نخ سیگار در کشور مصرف شده؛ آماری که نسبت به سال قبل رشد حدود ۱۰ درصدی را نشان می‌دهد. به‌عبارت دیگر، حتی افزایش قیمت نیز نتوانسته این روند نگران‌کننده را متوقف کند.
زنگ خطر افزایش مصرف دخانیات در زنان
گزارش‌های وزارت بهداشت حاکی از افزایش نگران‌کننده مصرف دخانیات در گروه‌های سنی حساس، به‌ویژه زنان جوان است.
مطابق داده‌های به‌روز‌شده مربوط به سال ۱۴۰۰، مصرف روزانه سیگار در زنان ۱۸ تا ۲۴ سال نسبت به سال ۱۳۹۵، رشدی ۱۹۰ درصدی داشته و از ۰.۱ درصد به ۰.۲۹ درصد رسیده است. در همین بازه زمانی، مصرف روزانه سیگار در مردان این گروه سنی نیز ۴۶ درصد افزایش یافته و از ۵ درصد به ۷.۱۶ درصد رسیده است.
از منظر کلی، ۱۰.۵۸ درصد از افراد ۱۸ تا ۲۴ ساله در سال ۱۴۰۰ مصرف‌کننده دخانیات بوده‌اند؛ این میزان برای زنان ۳.۷۹ درصد و برای مردان ۱۸.۱۵ درصد گزارش شده است. در مقایسه با سال ۱۳۹۵، مصرف در زنان این گروه سنی ۹۰ درصد افزایش یافته و در مردان ۳۴ درصد رشد داشته است.
افزایش ۵۴ درصدی مصرف قلیان
مصرف قلیان نیز رشد قابل توجهی را تجربه کرده است. بر اساس این گزارش، ۴.۵ درصد جمعیت کشور در سال ۱۴۰۰ مصرف‌کننده قلیان بوده‌اند که نسبت به سال ۱۳۹۵ ۵۴ درصد افزایش را نشان می‌دهد. قلیان، به‌ویژه با تنباکوی معسل و طعم‌دار، بیش از سایر محصولات دخانی مورد استقبال جوانان و نوجوانان قرار گرفته است؛ پدیده‌ای که ناشی از تصورات غلط درباره بی‌ضرر بودن قلیان‌های معطر و جذابیت‌های بسته‌بندی آن است.
مصرف در نوجوانان؛ زنگ خطر برای آینده
از دیگر ابعاد بحرانی مصرف دخانیات در کشور، رشد فزاینده مصرف در میان نوجوانان و جوانان است. بنابر اعلام دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات، ۸.۲ درصد از دانش‌آموزان کشور مصرف‌کننده سیگار هستند که نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته است. به گفته کارشناسان، این مسأله از یک سو ناشی از دسترس‌پذیری آسان سیگار– حتی برای افراد زیر سن قانونی– و از سوی دیگر نتیجه‌ی ضعف آموزش‌های پیشگیرانه در مدارس و رسانه‌هاست.
سیاست‌های مقابله‌ای؛ ناکافی و غیرمؤثر
با وجود تصویب قوانینی برای محدود کردن مصرف دخانیات – از جمله ممنوعیت تبلیغ سیگار، افزایش مالیات، و محدودیت فروش به افراد زیر ۱۸ سال– اجرای این سیاست‌ها در کشور با ضعف جدی مواجه است. فروش آزاد سیگار در بسیاری از سوپرمارکت‌ها، بقالی‌ها و حتی در کنار مدارس همچنان رایج است. به گفته متخصصان قانون‌گذاری به‌تنهایی کافی نیست؛ اجرای دقیق، نظارت مستمر، و مشارکت بین‌بخشی میان نهادهای دولتی، رسانه‌ها، آموزش‌وپرورش و خانواده‌ها در این زمینه ضروری است.
