گزارش سازمان ملل از هوش مصنوعی در ایران

ایران در گزارش فناوری ۲۰۲۵ آنکتاد با رتبه ۷۲ از ۱۶۶ کشور، پتانسیل بالایی در پژوهش و AI دارد اما با چالش‌هایی در زیرساخت و مهارت‌های تخصصی روبروست.

به‌گزارش زومیت گزارش فناوری و نوآوری ۲۰۲۵ کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (آنکتاد)، که در هفته‌های گذشته منتشر شد، نگاهی عمیق به آمادگی کشورهای جهان برای پذیرش فناوری‌های مرزی مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، و بلاکچین ارائه کرده است. در این گزارش، ایران با رتبه ۷۲ از ۱۶۶ کشور در شاخص آمادگی برای فناوری‌های مرزی (Frontier Technologies Readiness Index) جای گرفته و تصویری ترکیبی از پیشرفت‌ها و چالش‌های این کشور در حوزه فناوری را به نمایش گذاشته است. این رتبه، بیانگر یک پیشرفت جزئی نسبت به سال ۲۰۲۲ است؛ جایی که ایران در رتبه ۷۳ قرار داشت؛ هرچند این ارتقا تنها یک پله است این گزارش، که با عنوان "هوش مصنوعی فراگیر برای توسعه" منتشر شده، برای فعالان حوزه فناوری، سیاست‌گذاران، و سرمایه‌گذاران ایرانی پیام‌های مهمی دارد.

فناوری‌های مرزی (Frontier Technologies) به مجموعه‌ای از فناوری‌های نوآورانه و پیشرفته اطلاق می‌شود که در مراحل اولیه توسعه قرار داشته و پتانسیل ایجاد تحولات بنیادین در اقتصاد، صنعت و جوامع را در دنیا دارند. این فناوری‌ها، که بر اساس گزارش کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (UNCTAD) تعریف شده‌اند، شامل هوش مصنوعی، اینترنت اشیا (IoT)، بلاک‌چین، داده‌های بزرگ، رباتیک، چاپ سه‌بعدی، پهپادها، ویرایش ژن، شبکه 5G، نانوتکنولوژی و فناوری‌های انرژی پاک هستند.

به عنوان مثال، هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های پزشکی برای تشخیص زودهنگام بیماری‌ها یا در بهینه‌سازی زنجیره تأمین کاربرد دارد؛ بلاک‌چین امنیت تراکنش‌های مالی دیجیتال را تضمین می‌کند، مانند استفاده در قراردادهای هوشمند و علم رباتیک در خطوط تولید خودکار یا جراحی‌های دقیق پزشکی به کار می‌رود. پهپادها برای نظارت بر زمین‌های کشاورزی یا ارسال کمک‌های اضطراری استفاده می‌شوند و فناوری‌هایی مثل چاپ سه‌بعدی امکان تولید قطعات پیچیده صنعتی یا حتی اندام‌های مصنوعی برای آناتومی بدن انسان و حیوانات را فراهم می‌کند. ایران با رتبه ۷۲ از ۱۶۶ کشور در شاخص آمادگی برای فناوری‌های مرزی، نیازمند تقویت زیرساخت‌های دیجیتال، مهارت‌های تخصصی نیروی انسانی، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، و ظرفیت‌سازی صنعتی است تا بتواند از این فناوری‌ها به‌طور مؤثر بهره‌برداری کند.

ایران در کجای نقشه فناوری جهان ایستاده است؟

UNCATD گزارش ایران

در گزارش آنکاتد ایران با امتیاز ۰.۵۴ در دسته کشورهای با درآمد متوسط به بالا قرار گرفته و در مقایسه با برخی همسایگان خود، مانند ترکیه (رتبه ۴۳) و امارات متحده عربی (رتبه ۳۱)، در جایگاه پایین‌تری ایستاده است. با این حال، رتبه ۷۲ ایران نشان‌دهنده تلاش‌های این کشور برای توسعه زیرساخت‌های فناوری، به‌ویژه در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) است که در آن رتبه قابل‌توجه ۳۵ جهانی را کسب کرده است.

شاخص آمادگی آنکتاد برای ۱۶۶ کشور از پنج زیرشاخص کلیدی تشکیل شده است: فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، مهارت‌ها، تحقیق و توسعه، صنعت، و مالی. عملکرد ایران در این زیرشاخص‌ها به شرح زیر است:

تحقیق و توسعه (R&D): رتبه ۳۵، نشانه‌ای از سرمایه‌گذاری قوی در نوآوری و پژوهش.

مهارت‌ها (Skills): رتبه ۸۲، که نشان‌دهنده نیاز به بهبود آموزش‌های تخصصی فناوری است.

فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT): رتبه ۹۴، که به محدودیت‌های زیرساختی مانند دسترسی به اینترنت پرسرعت اشاره دارد.

صنعت (Industry): رتبه ۹۴، که نشان‌دهنده شکاف در به‌کارگیری فناوری در بخش‌های صنعتی است.

مالی (Finance): رتبه ۵۶، که بیانگر دسترسی متوسط به منابع مالی برای نوآوری است.

این آمارها نشان می‌دهند که ایران در برخی حوزه‌ها مانند پژوهش پیشرو است، اما در زیرساخت‌های دیجیتال و صنعتی با چالش‌هایی مواجه است.

هوش مصنوعی: نقطه قوت ایران در داده‌ها

یکی از نکات برجسته گزارش آنکتاد، تمرکز آن بر آمادگی کشورها برای پذیرش هوش مصنوعی (AI) است. ایران در این زمینه عملکردی دوگانه دارد. بر اساس نمودارهای گزارش:

زیرساخت‌های هوش مصنوعی: ایران به‌عنوان کاربر فعال یا به قول خود گزارش (Practitioner) طبقه‌بندی شده، با ۸۰٪ کاربران اینترنت و سرمایه‌گذاری قابل‌توجه در خدمات مخابراتی. این نشان‌دهنده دسترسی گسترده به اینترنت است، اما توسعه زیرساخت‌های پیشرفته‌تر هنوز در مراحل ابتدایی است.

داده‌های هوش مصنوعی: ایران در این بخش به‌عنوان "رهبر" (Leader) شناخته شده، با دسترسی بالا به پهن‌باند ثابت و ترافیک اینترنت قابل‌توجه. این امر می‌تواند به معنای پتانسیل قوی برای توسعه برنامه‌های هوش مصنوعی مبتنی بر داده باشد. توجه کنید که ایران «رهبر» هوش مصنوعی نیست بلکه می‌تواند با توجه به شرایط، در این زمینه اقدامات مهمی انجام دهد. در زمینه مهارت‌های هوش مصنوعی نیز ایران دوباره در دسته "کاربر فعال" قرار دارد، با ۲۰٪ جمعیت در سن کار دارای مدرک پیشرفته و حضور قابل‌قبول توسعه‌دهندگان در پلتفرم‌هایی مانند GitHub. با این حال، برای رقابت با کشورهای پیشرو، نیاز به آموزش بیشتر نیروی کار احساس می‌شود.

این یافته‌ها حاکی از آن است که ایران پتانسیل بالایی در داده‌محوری و پژوهش هوش مصنوعی دارد، اما باید شکاف‌های مهارتی و زیرساختی را پر کند.

چالش‌ها و فرصت‌ها برای ایران

گزارش آنکتاد نشان می‌دهد که ایران در مسیر توسعه فناوری گام‌های مهمی برداشته، اما موانعی مانند انزوای اقتصادی، محدودیت‌های زیرساختی، و کمبود مهارت‌های تخصصی می‌توانند سرعت پیشرفت را کاهش دهند. آنطور که به‌نظر می‌رسد ایران استعداد و انگیزه لازم برای تبدیل شدن به یک بازیگر منطقه‌ای در فناوری را دارد، اما نیاز به سرمایه‌گذاری هدفمند در آموزش و زیرساخت‌های دیجیتال احساس می‌شود.

از سوی دیگر، رتبه بالای ایران در تحقیق و توسعه و دسترسی به داده‌های دیجیتال، فرصت‌هایی را برای همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی ایجاد می‌کند. به‌ویژه، با توجه به همکاری‌های اخیر ایران با کشورهایی مانند چین و روسیه در زمینه هوش مصنوعی، امکان بهره‌برداری از این پتانسیل وجود دارد و شاید رفع تحریم‌ها بتواند در آینده این مسیر را متحول کند.

چشم‌انداز آینده: چه باید کرد؟

کارشناسان معتقدند که برای بهبود جایگاه ایران در شاخص‌های جهانی فناوری، چند اقدام کلیدی ضروری است:

تقویت زیرساخت‌های دیجیتال: سرمایه‌گذاری در پهن‌باند پرسرعت و فناوری ۵G برای بهبود رتبه ICT.

آموزش مهارت‌های پیشرفته: گسترش برنامه‌های آموزشی در زمینه هوش مصنوعی، بلاکچین، و سایر فناوری‌های مرزی.

حمایت از بخش خصوصی: کاهش موانع برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری برای تقویت نوآوری.

همکاری بین‌المللی: گسترش مشارکت‌ها با کشورهای پیشرو در فناوری برای انتقال دانش و فناوری.

پیام جهانی آنکتاد

گزارش آنکتاد تنها به ایران محدود نمی‌شود؛ این گزارش هشداری جهانی درباره شکاف روبه‌رشد بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در پذیرش فناوری‌های مرزی است. آنکتاد تأکید می‌کند که بدون اقدام هماهنگ، کشورهای در حال توسعه ممکن است از مزایای انقلاب دیجیتال عقب بمانند. برای ایران، این گزارش هم یک زنگ خطر است و هم یک نقشه راه برای آینده.

گزارش فناوری و نوآوری ۲۰۲۵ آنکتاد تصویری روشن از جایگاه ایران در اکوسیستم جهانی فناوری ارائه می‌دهد: کشوری با پتانسیل بالا در پژوهش و داده‌محوری، اما با چالش‌هایی در زیرساخت و مهارت‌ها. برای ایران، این گزارش نه‌تنها یک ارزیابی، بلکه یک دعوت به اقدام است تا با سرمایه‌گذاری هوشمندانه و اصلاحات ساختاری، به بازیگری تأثیرگذار در فناوری‌های مرزی تبدیل شود.