ماهواره و مدیریت منابع آب
اصلی‌ترین عوامل در توسعه پایدار زیست‌محیطی مرهون دو موضوع حکمرانی و پایش منابع آب است؛ هر‌چند کشور ما به دلیل ناکارآمدی در حکمرانی منابع آب و همچنین ناتوانی در پایش آن، شرایط بحرانی سختی را سپری می‌کند.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
رضا آقایی- کارشناس منابع آب و محیط زیست: اصلی‌ترین عوامل در توسعه پایدار زیست‌محیطی مرهون دو موضوع حکمرانی و پایش منابع آب است؛ هر‌چند کشور ما به دلیل ناکارآمدی در حکمرانی منابع آب و همچنین ناتوانی در پایش آن، شرایط بحرانی سختی را سپری می‌کند.
حکمرانی منابع آب به مجموعه‌ای از قوانین، سیاست‌ها، نهادها، فرایندها و روابط گفته می‌شود که نحوه تصمیم‌گیری، مدیریت و استفاده از منابع آب را تعیین می‌کنند. عناصر اصلی حکمرانی منابع آب عبارت‌اند از: چارچوب حقوقی و قانونی، نهادها و سازمان‌ها، سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها، مشارکت ذی‌نفعان و شفافیت و پاسخ‌گویی. ویژگی‌های حکمرانی خوب منابع آب نیز عبارت‌اند از: شفافیت (تصمیم‌ها روشن و قابل پیگیری باشند، اطلاعات آب از قبیل منابع و مصارف در دسترس باشد)، مشارکت ذی‌نفعان (کشاورزان، شهروندان، سمن‌ها، صنعت و محیط زیست همه در فرایند تصمیم‌گیری حضور داشته باشند)، پاسخ‌گویی (مدیران و نهادهای مسئول باید در برابر تصمیم‌ها و نتایج آب پاسخ‌گو باشند)، عدالت و برابری (توزیع آب به‌گونه‌ای باشد که حقوق همه افراد، محیط زیست و نسل‌های آینده رعایت شود)، پایداری (بهره‌برداری از منابع آب نباید به تخریب منابع و نابودی اکسیستم‌ها منجر شود)، هماهنگی بین‌بخشی (هماهنگی سیاست‌های آب در بخش‌های مختلف کشاورزی، شرب، محیط زیست و صنعت)، کارآمدی (استفاده حداکثری از منابع آب تجدید‌پذیر با کمترین اتلاف)، پایش منابع و مصارف آب (پایش منابع آب سطحی (پایه و سیلابی)، پایش منابع زیر‌زمینی، پایش منابع آب غیر‌متعارف، پایش مصارف آب در همه بخش‌ها)، انعطاف‌پذیری و آینده‌نگری (آمادگی برای مواجهه با تغییرات اقلیمی، خشک‌سالی‌ها و سیلاب‌ها). ملاحظه می‌شود تمام عوامل عنوان‌شده در یک حکمرانی خوب منابع آب، به نحوی به داده‌ها و اطلاعات مربوط به منابع و مصارف آب مربوط می‌شوند و نقص در داده‌ها می‌تواند هر‌کدام از عوامل یک حکمرانی خوب را تحت تأثیر خود قرار دهد. به‌جز سیاست‌زدگی که گریبان‌گیر بخش منابع آب کشور شده و بالاترین خسارت را به کشور زده است، نقص در اطلاعات منابع و مصارف آب و ناتوانی در پایش منابع آب بزرگ‌ترین مشکل در حکمرانی خوب منابع آب است. تجهیزات قدیمی همراه با توزیع نامناسب و همچنین نبود برنامه‌ریزی لازم در استفاده از تکنولوژی روز و به‌خصوص سنجش از دور در سطح کلان حوضه‌های شش‌گانه آبریز، پایش منابع آب کشور را در درجه‌بندی بسیار ضعیف قرار داده است. مهم‌ترین عامل در بروز این شرایط عبارت‌اند از: گستردگی زیاد سرزمینی، دور‌بودن از مکان‌های مسکونی، صعب‌العبور بودن دسترسی به بخش اعظمی از منابع آب در مواقع عادی و غیر‌عادی (سیلابی، بهداشتی در پساب) هزینه‌بر بودن پایش‌های زمینی که علاوه بر کمبود آمار، اکثرا در کیفیت این داده‌ها نیز شک وجود دارد.
ماهواره‌ها می‌توانند ابزاری کلیدی برای رسیدن به حکمرانی خوب منابع آب باشند؛ چون یکی از اصول حکمرانی خوب شفافیت، مشارکت و تصمیم‌گیری مبتنی بر داده است.
ماهواره‌ها می‌توانند اطلاعات دقیق و بی‌طرفی درباره بارش، پوشش گیاهی، حجم مخازن، حجم ذخیره برفی، عمق آب زیر‌زمینی و... ارائه دهند. این سیستم جمع‌آوری اطلاعات، مانع از پنهان‌کاری آماری می‌شود.
با تصاویر ماهواره‌ای می‌توان مصرف آب کشاورزی، کیفیت منابع آب در گذر از مسیرهای آب یا تغییر کاربری زمین را رصد و پیگیری کرد. داده‌های ماهواره‌ای امکان صحت و سقم اطلاعات موجود را برای هرگونه تصمیم‌گیری فراهم خواهد کرد. به دلیل فراگیری اطلاعات ماهواره‌ای و دسترسی همه افراد جامعه به این اطلاعات، امکان عدالت در استفاده از منابع آب برای همه ایجاد خواهد شد و اجماع و حل تعارضات آسان‌تر و با هزینه‌های اجتماعی کمتری انجام خواهد شد.
یکی از کاربردهای مهم تصاویر ماهواره‌ای، استفاده از آنها در پیش‌بینی رخدادهای هواشناسی و هیدرولوژی است و کشورهایی که در سطح وسیع کشوری، قاره‌ای و فرا‌قاره‌ای از این تکنولوژی در سطح بالا استفاده می‌کنند، به خوبی توانسته‌اند رخدادهای اقلیمی را پیش‌بینی و برای کاهش اثرات مخرب آن چاره‌اندیشی کنند. بروز سیلاب‌ها، توفان‌ها و خشک‌سالی‌ها نمونه‌هایی از کمک ماهواره‌ها در پیش‌بینی این رخدادها‌ست.
در کشور ما به دلیل گستردگی زیاد و تنوع مسائل و مشکلات مبتلا‌به بحران آب، برای گذر از این بحران، به‌خصوص در شرایط خشک‌سالی که اکثر مناطق کشور را فرا گرفته، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای اجتناب‌ناپذیر است. با استفاده از این تصاویر، امکان پایش کمی و کیفی منابع آب در تمام حوضه‌های آبریز تا کوچک‌ترین واحد هیدرولوژیک و کوچک‌ترین تقسیم زراعی و الگوی کشت امکان‌پذیر است.
فرو‌نشست در دشت‌ها و آبخوان‌ها بحرانی است که به واسطه تخلیه آبخوان‌ها گریبان‌گیر اکثر مناطق کشور شده است و استفاده از تصاویر ماهواره‌ای امکان کنترل و مدیریت این فرو‌نشست‌ها را ممکن خواهد کرد؛ زیرا پایش دقیق منابع آب زیر‌زمینی برای مدیریت آبخوان، در شرایط فعلی و با استفاده از نیروی انسانی به دلایل مختلف و از‌جمله توزیع نامناسب چاهک‌های اندازه‌گیری و پیزومترها، با خطاهای زیادی همراه است. کاربرد تصاویر ماهواره‌ای برای اهداف مختلف است و از این‌رو، متناسب با هدف پایش، لازم است از تصاویر تخصصی ماهواره‌ای استفاده کرد. به‌عنوان مثال، برای پایش تغییرات سطح آب دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها می‌توان از تصاویر لندست استفاده کرد یا برای پایش رطوبت خاک از تصاویر ماهواره‌ای SMAP استفاده می‌شود. اکنون ماهواره‌های تخصصی مناسب‌ترین ابزار برای پایش اکثر المان‌های منابع و مصارف آب خواهند بود. از طرفی این تصاویر به دلیل امکان در دسترس بودن همگانی، علاوه بر پایش ارزان‌تر، دقت فراوانی را نسبت به سایر روش‌های پایش برای منابع و مصارف آب فراهم کرده و امکان آمار‌سازی یا تولید آمار غلط را به حداقل کاهش داده‌اند. پیش‌بینی دقیق سیلاب‌های مخرب با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای از طریق محاسبه میزان حجم برف در مخازن برفی و یخچال‌ها و تأثیر تغییر ناگهانی درجه حرارت بر ذوب برف، کمک شایانی در پیش‌بینی شرایط سیلابی و امکان اخطار به جوامع تحت تأثیر فراهم خواهد کرد.
تعارضات اجتماعی بین دولت و مردم (اعتراض‌های کشاورزان اصفهان) یا بین مردم و مردم (بالادست و پایین‌دست) درباره برداشت آب فراتر از حقابه‌ها به دلیل عدم پایش دقیق منابع و مصارف آب یا شفافیت‌نداشتن این پایش‌ها، همواره چالش بزرگی برای منطقه بوده است. تصاویر ماهواره‌ای می‌توانند به ریزترین موضوعات مورد منازعه ورود کرده و نسبت به شفاف‌سازی داده‌ها اقدام کنند. همچنین با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، امکان بررسی دقیق کانون تولید ریز‌گردها همراه با ترکیبات شیمیایی و معدنی آن، میزان آلایندگی، گسترش و... وجود دارد که متأسفانه کشور به دلیل تشدید بحران آب درگیر زایش این کانون‌ها شده است. در پایان باید گفت بدون پایش دقیق منابع و مصارف آب امکان حکمرانی خوب منابع آب وجود ندارد و بدون حکمرانی خوب نیز بحران آب در کشور فراگیر‌‌تر خواهد شد. از طرفی، پایش منابع و مصارف آب از نظر کمی و کیفی زمانی مطلوب خواهد بود که گسترش سطحی و عمقی آن در تمام مناطق کشور ایجاد شده باشد که این مهم به دلایل مختلف در کشور اجرائی نشده است و تداوم رویکرد فعلی نمی‌تواند نتیجه‌ای را به همراه داشته باشد و تنها راه برون‌رفت از این شرایط، استفاده از ماهواره‌های تخصصی در زمینه‌های مختلف از قبیل پایش کمی و کیفی منابع آب سطحی و زیر‌زمینی، پایش آلودگی‌ها و تعییین منبع آن، سهم مناطق مختلف در بروز کانون‌های ریز‌گرد، پایش سطح زیر کشت و کنترل الگوی کشت خواهد بود.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
