برجام زیر سایه جنگ اوکراین؟
تصاویر، تصاویر غریبی هستند. روسیه، برخلاف همه تکذیب‌های قبلی‌اش تجاوز به اوکراین را کلید زده است و در مقابل، ایالات متحده و اروپایی‌ها تحریم‌ها و فشارهای همه‌جانبه را بر روسیه اعمال کرده‌اند. سؤال بدیهی این است: آیا ماجرای اوکراین بر داستان برجام اثر خواهد گذاشت؟
روح‌اله نخعی : تصاویر، تصاویر غریبی هستند. روسیه، برخلاف همه تکذیب‌های قبلی‌اش تجاوز به اوکراین را کلید زده است و در مقابل، ایالات متحده و اروپایی‌ها تحریم‌ها و فشارهای همه‌جانبه را بر روسیه اعمال کرده‌اند. در واقع، به‌جز واردکردن نیروی نظامی در خاک اوکراین و کلیدزدن یک جنگ همه‌جانبه و احتمالا جهانی، طرف غربی حتی هرجا توانسته، حتی در فیفا و یوفا به روسیه ضربه زده است. جنگ احتمالا به این زودی‌ها پایان نخواهد یافت و صحنه سیاست بین‌الملل تحت تأثیر آن مشغول تغییر و تحول و احتمالا تغییر آرایش است، اما در میانه همین اوضاع، نمایندگان روسیه، چین، ایالات متحده، آلمان، بریتانیا، فرانسه، اتحادیه اروپا و ایران در وین دور میزهای مختلف در حال گفت‌وگو برای احیای توافقی چندجانبه هستند. سؤال بدیهی این است: آیا ماجرای اوکراین بر داستان برجام اثر خواهد گذاشت؟
خوف و رجای برجام
اظهارنظرهای طرف‌های مذاکرات احیای برجام در وین البته همچنان به شکلی است که امیدواری و نگرانی را هم‌زمان افزایش می‌دهد. همه‌چیز حاکی از این است که تا اعلام نتیجه نهایی مذاکرات احیای برجام زمان زیادی باقی نمانده است؛ اما نشانه‌های محدود و مبهمی که از مذاکرات می‌رسند مشخص نمی‌کنند که کدام نتیجه نهایی احتمالی نزدیک‌تر است؛ به‌نتیجه‌رسیدن توافق و احیای برجام یا بن‌بست نهایی و برهم‌خوردن توافق. از سویی طرف‌های مختلف ماجرا تأکید می‌کنند که در بسیاری از مسائل به اختلاف‌نظرها رسیدگی شده است؛ درعین‌حال فهرستی که به‌عنوان موضوعات اختلافی باقی‌مانده ارائه می‌شود، عریض و طویلی است. صحبت از باقی‌ماندن مسئله شکل برنامه هسته‌ای ایران، سایت‌های محل اختلاف، تحریم‌هایی که برداشته می‌شوند یا نمی‌شوند، روند رفع تحریم‌ها و فرایند اجراشدن توافق این سؤال را ایجاد می‌کند که پس درباره کدام بسیار موضوعات توافق شده است؟ هم‌زمان با این وضعیت، اخبار تأخیر در سفر علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر خارجه و نماینده ایران در مذاکرات نیز سؤال‌هایی را درباره نگاه ایران به متون فعلی توافق پیش کشیده است.
تهران و واشنگتن، آماده «گزینه‌های جایگزین»
از طرف دیگر، در همین یکی، دو روز گذشته، هم ایران و هم ایالات متحده تهدید و تصریح کرده‌اند که در صورت ناکامی در کسب توافق در روزهای پیش‌رو، آماده‌اند دست از مذاکرات بکشند. به گزارش یورونیوز فارسی، ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، دوشنبه‌شب در نشست خبری خود با خبرنگاران همچنین با اشاره به ادامه مذاکرات در وین بدون اینکه اشاره‌ای به جزئیات گفت‌وگوها داشته باشد، تأکید کرد درصورتی‌که ایران برای پیشرفت در مذاکرات ناسازگاری نشان دهد، به گفت‌وگوها پایان خواهیم داد. این دیپلمات آمریکایی همچنین ادامه داد: «درصورتی‌که تهران نخواهد با حسن نیت در گفت‌وگوها مشارکت کند، ایالات متحده و متحدان و شرکای این کشور راه‌حل‌های جایگزین را دنبال خواهند کرد». پرایس البته اشاره‌ای به این نکته نکرد که راه‌حل‌های جایگزین چه خواهد بود. از طرف دیگر پس از این اعلام موضع سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، همتای او در تهران هم واکنشی مشابه نشان داد. سعید خطیب‌زاده در حساب توییتری خود به خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ اشاره کرد و نوشت: «آمریکا همین حالا هم از برجام کنار کشیده است. ازاین‌رو باید اطمینان حاصل کنیم این اتفاق دیگر تکرار نمی‌شود». سخنگوی وزارت امور خارجه ایران همچنین در ادامه با اشاره به اینکه همه کشورها، گزینه‌های جایگزین خود را دارند افزود: «همه طرف‌ها طرح جایگزین و پلن خود را دارند، هرچند توخالی‌بودن گزینه جایگزین آمریکا پیش از این ثابت شده است. درشت‌گویی و بلوف‌زنی نتیجه نداشته و نخواهد داشت؛ این اتخاذ تصمیم است که نتیجه می‌دهد». خطیب‌زاده همچنین در پایان نوشت: «اگر کاخ سفید تصمیمش را بگیرد، توافق کاملا در دسترس است. ایران برای توافق آماده است اما تا ابد منتظر آن باقی نخواهد ماند».
متجاوز کی‌یف، واسطه وین
در عین حال نکته غریبی که باقی مانده، چینش گفت‌وگوهاست. با ادامه اصرار ایران بر خودداری از گفت‌وگوی مستقیم و مذاکره با 1+5 با حضور ایالات متحده، شواهد حاکی از این است که همچنان این روسیه است که نمایندگی ایران را در جلسات برجامی‌ها با حضور آمریکا و در غیاب ایران بر عهده دارد؛ در شرایطی که به‌جز چین، بقیه حاضران در مذاکرات برجام در ماجرای اوکراین در مقابل روسیه صف‌آرایی کرده‌اند. اگر پیش‌تر این نگرانی وجود داشت که منافع و دغدغه‌های دیگران در انتقال پیام ایران به جلسه با حضور آمریکا اخلال ایجاد کند، اکنون این نگرانی چند برابر شده است. روسیه حالا در حالی برای رفع تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران پای میز مذاکره می‌نشیند که خود از سوی همه اعضای حاضر به‌جز چین، هدف تحریم‌ها و اقدامات مشابه قرار گرفته است. نکته قابل توجه دیگر اینکه زمان پایان جدال اوکراین در تقویم مشخص نیست اما برای پایان مذاکرات برجام طرف‌های مختلف عجله نشان می‌دهند؛ یعنی گزینه صبر برای تمام‌شدن درگیری‌های اوکراین برای ادامه مذاکرات نیز عملا وجود ندارد. در چنین شرایطی، سرنوشت برجام در وین چه خواهد شد؟ این سؤالی است که دامنه پاسخ‌های احتمالی آن همچنان گسترده‌تر و نگران‌کننده‌تر می‌شود.
فرصت‌های توافق در میانه بحران
کوروش احمدی- دیپلمات سابق
اواسط هفته گذشته، آمریکا و اروپا متنی را که از نظر خودشان نهایی می‌دانند و ظاهرا مورد حمایت چین و روسیه نیز هست، ارائه کرده و از ایران خواسته‌اند این متن را بپذیرد یا رد کند. مشورت‌های فشرده‌ای در چهار روز با حضور آقای باقری‌کنی در تهران برای جمع‌بندی نظرات ایران انجام شد و با بازگشت ایشان به وین، انتظار می‌رود تصمیم نهایی گرفته شود. شرایط بازار انرژی در جهان موجب شده تا شرایط کنونی بهترین شرایط برای بازگشت نفت ایران به بازار و بازیافت مشتریان قدیمی باشد. در شرایطی متفاوت، از‌جمله در شرایط بعد از تخفیف بحران اوکراین که با کاهش قیمت نفت و افزایش موجودی در بازار همراه خواهد بود، کار برای ایران دشوارتر خواهد شد. به‌علاوه با توجه به مقاومت غیرمنتظره اوکراین در برابر ارتش روسیه و بسیج غرب در همه حوزه‌ها علیه روسیه، از‌جمله تقویت ناتو و افزایش قدرت جبهه شرقی آن و تحمیل یک مسابقه تسلیحاتی به روسیه که تحمل آن خارج از توان اقتصادی روسیه خواهد بود، محتمل است که ماجراجویی پوتین به شکستی خسارت‌بار بینجامد و تأثیر سوئی بر نقش‌آفرینی روسیه در منطقه و جهان، از‌جمله در مورد برجام، داشته باشد. طبعا ضعیف‌شدن روسیه می‌تواند برای متحدان آن نیز مشکل‌ساز باشد؛ بنابراین معطل‌گذاشتن مذاکرات وین به امید کسب سودی از بحران اوکراین یا به خاطر اختلافات جزئی در حکم دیدن تک‌درخت‌ها و ندیدن جنگل خواهد بود. درباره این بحران و تأثیر آن بر مذاکرات وین و نقش نماینده روسیه زیاد سخن گفته می‌شود. به لحاظ تحلیلی، این احتمال مطرح است که روسیه با اطلاع از برنامه حمله به اوکراین، ممکن است در جهت به تعویق انداختن احیای برجام تلاش کرده باشد؛ چرا‌که صرف درگیر‌بودن غرب با ایران و در خاورمیانه ممکن است از فشار غرب بر روسیه بکاهد. همچنین، صرف احیای برجام حداقل می‌تواند موجب افزایش حداقل یک میلیونی تولید نفت ایران و واردشدن مقادیر عظیم نفت ذخیره‌شده ایران، از‌جمله در مخازن شناور در دریاها به بازار شود. مطابق برآوردهای معتبر این امر می‌تواند موجب کاهش
10 تا 15 درصدی بهای جهانی نفت شود و احیانا در حدی هرچند ضعیف دست غرب را برای درجاتی از تحریم انرژی علیه روسیه بازتر کند. با‌این‌حال این فرض‌ها اگرچه به لحاظ تحلیلی می‌تواند معتبر به نظر آید، بدون داشتن اطلاع و داده مشخص نمی‌توان درباره درستی یا نادرستی آن قضاوت کرد؛ اما آنچه قطعی است، این است که تأخیر بیشتر در احیای برجام به سود روسیه خواهد بود. از طرفی، اگرچه یک عضو برجام ممکن است بتواند موجب تأخیر در توافق شود، بعید است ابزاری برای جلوگیری از توافق داشته باشد. توافق برجام در اصل و اساس توافقی است بین ایران و آمریکا. به این معنی که ایران باید تغییراتی در برنامه هسته‌ای‌اش بدهد و آمریکا باید نسبت به رفع تحریم‌ها اقدام کند. حتی برخلاف سال 1394، این بار اروپا هم تحریم هسته‌ای علیه ایران ندارد که قرار به لغو آن باشد. در نتیجه، حتی اگر بقیه کشورها از مذاکرات وین حذف شوند، باز هم مشکل عمده‌ای ایجاد نخواهد شد و ایران و آمریکا می‌توانند در صورت توافق، برجام را احیا کنند. در عمل نیز تاکنون هیچ نشانه‌ای عینی و مشخص که حاکی از تغییر سیاست روسیه، چین و غرب در مذاکرات وین باشد، در دست نیست. روزنامه واشنگتن‌پست در دو گزارش در 23 و 25 فوریه از قول چند مقام وزارت خارجه آمریکا نقل کرده بود که روسیه و چین معمولا نقشی کمک‌رسان در مذاکرات داشته و در جهت نیل به توافق همکاری و فعالیت کرده‌اند. آنها با اشاره به بحران اوکراین اضافه کرده‌اند که مذاکرات وین «تقریبا دنیایی جدا» از تحولات اوکراین است و نقش سازنده چین و روسیه در پی بحران اوکراین تغییر نکرده است. آنها گفته‌اند در این مورد «ما و روس‌ها به هم لطفی نمی‌کنیم؛ چون همه مواضع مشترکی در حل این مشکل بدون تقابل داریم و به نظر می‌رسد که منافع مشترک داریم».
در نتیجه، اکنون توپ در زمین ایران و آمریکا است و این دو کشور باید موارد اختلافی باقی‌مانده را عمدتا بین خود حل‌وفصل کنند. اختلافات باقی‌مانده در مورد تضمین، دامنه تحریم‌هایی که باید رفع شوند، چهار محل ادعایی فعالیت هسته‌ای در گذشته و ترتیب و توالی اجرای تعهدات ایران و آمریکا، مواردی هستند که قاعدتا باید حل‌شدنی باشند و نباید موجب بن‌بست و ادامه تحریم‌ها و تداوم ضرر و زیان مردم ایران از ناحیه برنامه هسته‌ای شوند. این توافق می‌توانست در تیرماه گذشته حاصل شود و در این صورت کشور متحمل روزی حدود 150 میلیون دلار خسارت نمی‌شد. اگر توافق امروز حاصل نشود، نه‌تنها کشور و مردم با ضررهای هنگفت‌تر اقتصادی مواجه خواهند شد، بلکه سرخوردگی ناشی از برآورده‌نشدن انتظار توافق، می‌تواند اثرات اقتصادی-اجتماعی و سیاسی بیشتری داشته باشد. در این میان جای خوشوقتی است که شماری از مخالفان دیروزی برجام امروز مواضع واقع‌بینانه‌تری اتخاذ کرده‌اند.