فرونشست زمین؛ زلزله خاموش پایتخت

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

 پایتخت سال‌هاست با تهدیدی دست‌وپنجه نرم می‌کند که نه در بودجه‌ریزی‌ها اولویتی دارد و نه در ذهن مدیران جایگاهی؛ فرونشست زمین. تهدیدی خزنده، مداوم و فاجعه‌بار که برخلاف زلزله، بدون لرزش می‌بلعد، بدون هشدار فرو می‌ریزد و آینده تهران را تهدید می‌کند.

اکنون، برخی کارشناسان و مدیران شهری تلاش می‌کنند این تهدید را به‌عنوان یک «بحران ملی» وارد ادبیات تصمیم‌سازی کنند. نطق اخیر مهدی عباسی، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران، در صحن علنی شورا را می‌توان تلاشی در همین مسیر دانست. عباسی با ارائه آماری کم‌سابقه از وضعیت بحرانی مصرف آب و برق و نیز نرخ فزاینده فرونشست در مناطق مرکزی و جنوبی شهر، از لزوم یک «سیاست ترکیبی» سخن گفت؛ سیاستی که آب، انرژی، شهرسازی، اشتغال، کشاورزی و حتی امنیت غذایی را در کنار هم ببیند. مهدی عباسی با تشریح وضعیت بحرانی ناترازی آب در تهران اعلام کرد مصرف سالانه آب شرب تهران به یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که ۶۰ درصد آن از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. وی گفت: در حال حاضر تنها ۲۲ میلیون مترمکعب از ۵۶ میلیون مترمکعب ظرفیت بازچرخانی عملیاتی شده و این در حالی است که برای آبیاری فضای سبز تا افق ۱۴۱۰ به ۳۵۰ میلیون مترمکعب نیاز داریم.

وی با اشاره به منابع پساب قابل بازیافت گفت: ۴۵۰ میلیون مترمکعب پساب تصفیه‌شده و ۲۰۰ میلیون مترمکعب رواناب شهری در دسترس است که می‌توان با سرمایه‌گذاری ۶۵ هزار میلیارد تومانی طی سه سال، تصفیه‌خانه‌ها و زیرساخت‌های بازچرخانی را تکمیل کرد.

ناترازی برق تهران و بار سنگین مصرف بر دوش مدیریت شهری

عباسی با ارائه آمار رسمی از مصرف سالانه ۴۰ میلیون مگاوات‌ ساعت برق در استان تهران و ۲۷ میلیون مگاوات‌ ساعت در شهر تهران هشدار داد که فقط شهرداری تهران ۴۰۰ هزار مگاوات‌ ساعت برق مصرف می‌کند. وی گفت: ما امسال فقط برای تأمین هزینه برق شهرداری دو هزار میلیارد تومان پرداخت کردیم که با رشد نرخ‌ها این رقم به سه هزار میلیارد تومان خواهد رسید. او راه‌حل را سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه خورشیدی ۳۰۰‌مگاواتی دانست که با ۱۲ هزار میلیارد تومان طی چهار سال بازگشت سرمایه خواهد داشت و از سال پنجم سودآوری خواهد کرد.

فرونشست تهران؛ زلزله خاموش پایتخت

عباسی با اشاره به آمار سازمان نقشه‌برداری کشور گفت: مناطقی همچون ۱۹، ۱۸، ۱۷، ۲۱، ۱۶، ۱۰ و ۱۱ سالانه بین ۱۲ تا ۲۵ سانتی‌متر دچار فرونشست می‌شوند. این پدیده، زیرساخت‌های شهری را تهدید می‌کند و ساختمان‌های طراحی‌شده در برابر زلزله را نیز بی‌دفاع می‌گذارد. عباسی هشدار داد در برخی مناطق جنوب‌غربی تهران میزان فرونشست تا ۴۸ سانتی‌متر نیز رسیده است. او خواستار اختصاص پنج هزار میلیارد تومان برای تزریق مصنوعی آب به سفره‌های زیرزمینی شد.

حریم تهران؛ تهدید یا فرصت؟

عباسی با بررسی داده‌های طرح ساختاری حریم تهران اعلام کرد: مساحت واقعی حریم شش هزار کیلومترمربع است اما تنها هزارو ‌۳۰۰ کیلومترمربع آن در کنترل مدیریت شهری است. بی‌توجهی به این فرصت، موجب ساخت‌وسازهای غیرمجاز، ریزگردها و معضلات امنیتی خواهد شد.

او پیشنهاد ایجاد گلخانه، تولید بذر هیبرید و توسعه باغداری در اراضی حریم را مطرح کرد و گفت: می‌توان با توسعه هوشمندانه، ضمن تأمین امنیت غذایی، اشتغال و درآمد پایدار برای شهر خلق کرد.

خودکفایی در تولید بذر؛ مسیری برای قطع وابستگی غذایی

عباسی ضمن ارائه گزارشی گفت: در حال حاضر ۹۸ درصد بذر هیبرید کشور وارداتی است که برای آن ۴۰۰ میلیون دلار ارز از کشور خارج می‌شود. ما می‌توانیم با سرمایه‌گذاری هفت هزار میلیارد تومانی و ایجاد ۲۰۰ هکتار گلخانه در حریم، ۵۰ درصد بذر مورد نیاز کشور را تأمین کنیم. عباسی بر ضرورت اولویت‌گذاری در بودجه‌ریزی مدیریت شهری تأکید کرد و گفت: اگر فقط سه درصد از منابع هزینه‌شده از سال ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۴ برای این طرح اختصاص می‌یافت، امروز دست‌کم ۲۰ درصد از پروژه تحقق یافته بود. هشداری که مهدی عباسی درخصوص فرونشست در تهران داد، در پژوهش‌های دانشگاهی هم بارها بر آن تأکید شده است. پژوهش مشترک محمدرضا سرتیپی‌اصفهانی، پژوهشگر دکترای منظر دانشگاه تهران و سامان قیدی، کارشناس ارشد معماری منظر، در این رابطه نشان می‌دهد که بحران فرونشست، نه‌تنها در زمان زلزله عاملی تشدیدکننده خواهد بود، بلکه در زمان صلح نیز آرام ‌آرام سلامت کالبد شهر را از بین می‌برد.

بحران خاموش؛ فرونشست، تهدیدی از دل زمین

بر‌اساس تعریف انستیتوی زمین‌شناسی آمریکا، فرونشست یعنی حرکت عمودی سطح زمین به سمت پایین‌ که عمدتا در اثر تخلیه آب‌های زیرزمینی، فعالیت‌های معدنی یا کاهش حجم لایه‌های زیرزمینی رخ می‌دهد. در ایران، اصلی‌ترین علت، برداشت بی‌رویه آب است؛ مشکلی که در مناطق جنوبی و غربی تهران ابعاد نگران‌کننده‌ای به خود گرفته است. مطابق اظهارات علی جاویدانه، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور، نرخ فرونشست در تهران به بیش از ۲۲ سانتی‌متر در سال رسیده که پنج برابر حد بحرانی جهانی است. این رقم در مناطقی نظیر ۹، ۱۰، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰ و ۲۱ تهران که بیش از سه میلیون نفر جمعیت دارند، تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها و ایمنی عمومی محسوب می‌شود. مناطق فرسوده تهران عمدتا در مرکز و جنوب شهر قرار دارند و به‌خودی‌خود مستعد آسیب در برابر زلزله هستند. حال، فرونشست نیز به‌عنوان عاملی پنهان، این آسیب‌پذیری را دوچندان کرده است. این پدیده، در دو سطح به ساختمان‌ها آسیب می‌زند: از یک سو با تضعیف بستر سازه و از سوی دیگر با کاهش عمر مفید واقعی بنا. به ‌عبارتی، حتی ساختمانی که ظاهرا هنوز از عمر شناسنامه‌ای آن باقی‌ مانده، ممکن است به دلیل فرونشست در بستر ناایمن، در زمان بحران فروبپاشد.

از دیگر تبعات فرونشست می‌توان به ایجاد شکاف در سطح زمین، آسیب به خطوط مترو، جاده‌ها و پل‌ها اشاره کرد؛ امری که در صورت وقوع بحران، امدادرسانی را با مشکل مواجه می‌کند. همچنین نشست زمین در مناطق کشاورزی باعث تضعیف خاک، کاهش تولید و به دنبال آن بحران‌های اقتصادی و امنیت غذایی می‌شود. فرونشست همچنین موجب افزایش ذرات معلق، تخریب خاک، کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی و از بین رفتن پوشش گیاهی و تنوع زیستی می‌شود. در تهران، این مسئله با بحران کیفیت هوا و شیوع بیماری‌های تنفسی پیوند خورده و معضل را چند‌بعدی‌تر کرده است. دلایل بی‌توجهی به فرونشست، بسیار است. اول اینکه این پدیده برخلاف زلزله، آنی و پرسروصدا نیست و نشانه‌های آن به کندی خود را نشان می‌دهد. دوم، ضعف آگاهی عمومی و نبود هشدارهای رسانه‌ای موجب شده این بحران در لایه‌های فنی و تخصصی محصور بماند. سوم، عدم هماهنگی میان نهادهای تصمیم‌گیر و موازی‌کاری در مدیریت منابع آب، مانع از برخورد سیستمی با این مسئله شده است. چهارم، محدودیت منابع مالی و اولویت‌بندی‌های اشتباه سبب شده فرونشست به مسئله‌ای درجه دو تنزل یابد. این گزارش، مجموعه‌ای از راهکارهای اجرائی و بین‌رشته‌ای برای مهار این بحران پیشنهاد می‌دهد ازجمله مدیریت منابع آب، کاهش مصرف، جلوگیری از برداشت بی‌رویه، تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی، ایجاد نقشه‌های خطر، استفاده از فناوری‌های سنجش از دور، تشکیل بانک‌های اطلاعاتی، ساخت‌وساز مقاوم، اعمال آیین‌نامه‌های مهندسی در مناطق با خطر بالا، بازسازی زیرساخت‌ها، آموزش همگانی در مورد پیامدهای فرونشست و لزوم مشارکت عمومی در کنترل مصرف آب، نظارت بر برداشت آب، هماهنگی بین‌نهادی، تسهیل مقاوم‌سازی بناها، بازسازی مناطق آسیب‌دیده شامل مقاوم‌سازی، احیای خاک، کاشت پوشش گیاهی برای تثبیت زمین و... . پژوهش پیش‌رو تأکید دارد که برای مهار بحران فرونشست، نخست باید آن را به‌عنوان یک بحران واقعی، رسمی و اولویت‌دار شناخت. پس از آن، با همکاری نهادهای اجرائی، نظارتی، دانشگاهی و مردمی، اقدام به برنامه‌ریزی، قانون‌گذاری، پایش، آموزش و اقدام شود. استفاده از نقشه‌های دقیق فرونشست می‌تواند پایه تصمیم‌گیری‌های آتی در شهرسازی، مقاوم‌سازی و مدیریت بحران قرار گیرد.

پژوهشگران تأکید می‌کنند مهار بحران فرونشست، بدون به‌رسمیت‌شناختن آن به‌عنوان یک اولویت ملی ممکن نیست. آنچه تهران را تهدید می‌کند، فقط زلزله یا خشک‌سالی نیست، بلکه زوال تدریجی زمین زیر پای ماست که هر روز بیشتر از دیروز، آینده این شهر را می‌بلعد.

اگر اکنون اقدام نکنیم، دیر خواهد شد. اما اگر فرونشست را همان‌گونه که هست ببینیم، بحرانی خاموش اما فراگیر، می‌توانیم از همین امروز‌ گام‌های پیشگیرانه برداریم؛ از اصلاح سیاست‌ها و بودجه‌ریزی‌ تا تغییر رفتارهای مصرفی و بازنگری در شیوه‌های توسعه شهری. تهران، نه‌فقط به مقاوم‌سازی در برابر زلزله بلکه به نجات از فروپاشی تدریجی نیاز دارد.