روی دیگر بحران سویدا

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

با وقوع بحران سویدا در سوریه، روایت‌ها در توضیح علل آن متفاوت بود. برخی آن را یک درگیری فرقه‌ای و اقدامات خشونت‌آمیز پراکنده به شمار آوردند، در حالی که برخی دیگر آن را «عملیات نظامی دولتی با هدف تحت سلطه درآوردن منطقه» توصیف کردند.

هر بحرانی دو جنبه دارد و این بحران نیز از این قاعده مستثنی نیست. استان سویدا مدت‌هاست که از کمبود منابع طبیعی و اقتصادی رنج می‌برد، که با فروپاشی نهادهای دولتی و ظهور نیروهای محلی رقیب، این وضعیت بدتر شده است.

استان سویدا یکی از پایگاه‌های اصلی دروزی‌ها در سوریه است. این استان در جنوبی‌ترین نقطه سوریه قرار دارد و بر اساس آخرین سرشماری رسمی که در سال ۲۰۱۴ منتشر شد، جمعیت این استان به ۴۶۷۰۰۰ نفر رسید که تقریباً دو سوم جمعیت آن در مناطق روستایی زندگی می‌کنند، در حالی که یک سوم باقی مانده در شهرهای این استان، به ویژه شهر سویدا، ساکن هستند. در اینجا برجسته‌ترین عوامل تاریخی و فعلی که این استان را در معرض خطر قرار داده است را بررسی کردیم.

نقش اقتصاد

توزیع روستایی، نظام اقتصادی ویژه‌ای را در استان ایجاد کرد که برای مردم حکم شمشیر دولبه را داشت. استان سویدا عمدتا به کشاورزی متکی است که تقریبا  ۴۰ درصد از تولید ناخالص داخلی این استان را تشکیل می‌دهد، در حالی که تجارت و خدمات نیز ۴۰ درصد دیگر تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهند.

شرایط اقلیمی کمکی به پیشرفت بخش کشاورزی نکرد، چرا که ۹۰ درصد از زمین‌ها دیم هستند و برای آبیاری محصولات به بارندگی طبیعی متکی هستند.

با کاهش بارندگی محصولات کشاورزی به‌طور قابل توجهی آسیب دیدند، به طوری که با وجود  زیر کشت رفتن بیش از ۳۰ هزار هکتار، تولید گندم به کمتر از ۲۰۰۰ تن کاهش یافته است. 

کم آبی موجب شد درختان میوه به دلیل خشکسالی از بین بروند تا آنجا که این امر کشاورزان را وادار به قطع آنها کرد.

برای مثال، تولید سیب، که منبع درآمد تقریبا ۱۱۰۰۰ خانواده است، ۸۰ درصد کاهش یافته است. خشکسالی و رکود اقتصادی به بخش‌های کشاورزی، تجارت و خدمات آسیب رسانده است.

این موضوع کشاورزان را بر آن داشت تا برای مقابله با خشکسالی به سیستم‌های آبیاری مدرن روی ‌آورند، اما شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در استان، این گزینه را دشوار کرد از جمله افزایش قیمت سوخت و قطعات یدکی، در نتیجه حدود ۷۵ درصد از زمین‌های کشاورزی از دسترس خارج شده‌اند.

اگر چه  مناطق اداری این استان به دلیل اینکه بسیاری از ساکنان آنها عضو ارتش هستند شاهد تنش زیادی نبوده‌اند، اما از اثرات کاهش قدرت خرید، سقوط ارزش پول ملی و اختلال در زنجیره‌های تامین با سایر استان‌ها در امان نمانده‌اند. این عوامل روشن می‌کند که چگونه این استان پس از سال ۲۰۱۲ به سرعت در بیکاری و فقر فرو رفت، زیرا هیچ بخشی وجود نداشت که قادر به جذب شوک‌ها یا ایجاد فرصت‌های جایگزین باشد.

اختلاف تاریخی 

عوامل تاریخی نیز در تشدید رنج ساکنان این استان نقش داشته است، یکی از جنبه‌های بحران کنونی در سویدا، اختلاف تاریخی بین دروزی‌ها و بادیه‌نشین‌ها بر سر زمین‌های کشاورزی و منابع آب است که به چندین دهه پیش برمی‌گردد.

ریشه‌های این درگیری‌ها به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد، زمانی که دروزی‌ها شروع به سکونت در مناطق کشاورزی غنی از منابع کردند، در حالی که بادیه‌نشین‌ها که تخمین زده می‌شود یک‌سوم جمعیت این استان را تشکیل می‌دهند، در حومه بیابان باقی ماندند.

این اختلافات پس از استقلال به دلیل ضعف در حل‌وفصل قانونی زمین و اتکای گاه به گاه به معیارهای قبیله‌ای برای توزیع املاک تشدید شد.

این بحران با تغییرات اقلیمی و کمبود آب تشدید شده و در سال‌های اخیر برخی از چاه‌ها را به منبع درگیری‌های مسلحانه تبدیل کرده است، به‌ویژه در مناطق نزدیک به بیابان. این اختلافات در سال ۲۰۰۰ آشکار شد، زمانی که درگیری خونین بر سر تجاوز برخی قبایل بادیه‌نشین به زمین‌های کشاورزی منجر به صدها کشته و زخمی شد.

این همزمان با وقوع قیام مردمی در این استان بود که در آغاز حکومت بشار اسد، پس از به قدرت رسیدن او پس از مرگ پدرش، حافظ اسد، چالشی امنیتی برای رژیم سوریه ایجاد کرد. آن زمان دولت بشار با اعزام نیروهای کمکی امنیتی به بهانه محافظت از ساکنان استان در برابر حملات بادیه‌نشینان، ضمن تقویت همزمان کنترل امنیتی خود بر استان، نشان داد که با خواسته‌های معترضان همراهی می‌کند. 

پیشینه تاریخی درگیری‌های خونین

با توجه به ریشه‌های تاریخی می‌توان دلایل بروز درگیری‌ها بین قبایل بادیه‌نشین و دروزی را درک کرد. گزارش‌ها متفق‌القول می‌گویند که این درگیری‌ها پس از آن آغاز شد که گروه‌های مسلح به یک تاجر دروزی حمله کردند و اموال او را در جاده سویدا-دمشق که مسیری حیاتی برای ساکنان این استان است، دزدیدند. این حملات اخیرا به طور فزاینده‌ای افزایش یافته است. این امر باعث شد برخی از گروه‌های مسلح دروزی چندین بادیه‌نشین را ربودند و این امر منجر به یک سری آدم‌ربایی‌های تلافی‌جویانه شد که به درگیری‌های خونین انجامید.

برنامه‌ریزی برای تجزیه‌طلبی

جنبه سیاسی بحران نیز بی‌تاثیر نیست و به قبل از ۲۰۱۱ برمی‌گردد. سویدا نقش‌های ملی مهمی در تاریخ مدرن سوریه ایفا کرده است؛ این شهر مهد انقلاب بزرگ سوریه در سال ۱۹۲۵ به رهبری سلطان پاشا الاطرش بود. با وجود این پیشینه، برخی از احزاب در سویدا مدت‌هاست که به تلاش برای جدایی از دولت متهم شده‌اند و این امر منجر به بحران‌های مکرر با مقامات شده است.

سویدا اولین بحران خود با دولت سوریه را سال ۱۹۴۷ تجربه کرد، زمانی که نشانه‌هایی از درگیری سیاسی پس از انتخابات مجلس قانونگذاری پدیدار شد. چهار کرسی از پنج کرسی پارلمان که به نمایندگی از دروزی‌های سویدا اختصاص داده شده بود، به مدت یک سال کامل خالی ماند. در همان سال همچنین شاهد تظاهرات و درگیری‌های مسلحانه بین رهبری سنتی خانواده الاطرش و یک جنبش دهقانی که خود را «پوپولاریست‌ها» می‌نامیدند، بود.

شکری القوتلی، رئیس‌جمهور وقت این کشور، به دلیل روابط خوبش با خانواده هاشمی در اردن متهم به تشویق «پوپولیست‌ها» به شورش علیه نفوذ خانواده الاطرش شد. بحران بین دو طرف با صلح پایان یافت، اعتراضات مسالمت‌آمیز در سویدا در سال ۲۰۲۱ با اتهاماتی مبنی بر تلاش برای جدایی از سوریه مواجه شد و بشار اسد خواسته‌های ساکنان سویدا را فاقد پشتوانه منافع ملی کشور جلوه دهد.

تاکتیک‌های بشار اسد

اسد پس از سال ۲۰۱۱ تاکتیک‌های ویژه‌ای را برای مقابله با سویدا اتخاذ کرد. در حالی که سایر استان‌ها شاهد اعتراضات بودند، این استان تا حد زیادی بی‌طرفی نسبی خود را حفظ کرد و جناح‌های اصلی درون آن در کنار هیچ یک از طرفین درگیر نبودند، در عوض بر حفاظت از مناطق خود و دفاع از خود تمرکز کردند. اسد اغلب از رویارویی گسترده با جامعه دروزی اجتناب کرده و ترجیح داده از طریق روش‌های غیرمستقیم با آن برخورد کند.

گسترش شبه‌نظامیان

با عقب‌نشینی مؤثر دولت از سویدا در سال ۲۰۱۲، پدیده اتکا به گروه‌های مسلح محلی برای حفاظت و منابع درآمد جایگزین پدیدار شده است. از سال ۲۰۱۳ گروه‌های مسلح متعددی با شعارهایی مانند «دفاع از خود» و «حفاظت از سویدا» ظهور کرده‌اند. در میان بادیه‌نشینان، گروه‌های مسلح محلی برای محافظت از روستاها یا کنترل مسیرهای قاچاق ظهور کردند اما گزارش‌های متعددی نشان می‌دهد که استان سویدا به مرکز اصلی تولید و قاچاق کپتاگون به اردن و خلیج فارس تبدیل شده است.

اعتراضات اوت ۲۰۲۳

دولت سوریه در آگوست ۲۰۲۳ تصمیم گرفت یارانه سوخت را تقریبا به طور کامل لغو کند و قیمت سوخت را یک شبه دو برابر کرد. این اقدام باعث ایجاد یک سری اعتراضات خشمگین در سویدا شد.

صدها نفر از ساکنان این استان به خیابان‌ها آمدند و شعارهایی علیه گرانی و سیاست‌های دولت سر دادند. آنها در اعتراض جاده‌ها را مسدود کرده و لاستیک‌ها را آتش زدند.

این اعتراضات آغازگر تغییر گسترده‌تری در احساسات عمومی بود که به سرعت به مطالبات سیاسی گسترده‌تری تبدیل شد. ده‌ها دفتر حزب بعث در شهر و حومه آن تعطیل شدند.

بشار اسد با ترکیبی از بی‌توجهی تاکتیکی و اقدامات امنیتی حساب‌شده با قیام سویدا مقابله کرد به تدریج تا سال ۲۰۲۴ فروکش کرد.

تنش‌های منطقه‌ای

علاوه بر عوامل داخلی، سویدا در قلب یک محیط منطقه‌ای بسیار پیچیده قرار دارد. این استان از جنوب با اردن هم‌مرز است و مرزی طولانی با آن دارد که از نظر تاریخی به عنوان نقطه ترانزیت انواع قاچاق عمل کرده است.

این امر منجر به افزایش تنش‌ها با اردن شد، که قاچاق مواد مخدر از طریق مرز شمالی خود را تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌دانست. 

نقش اسرائیل در وقایع سویدا

در سوی دیگر جنوب سوریه، اسرائیل نیز از نزدیک تحولات سویدا را زیر نظر داشته و تلاش کرده است از فرصت استفاده کند و سرزمین‌های بیشتری را تصرف کند و یک منطقه غیرنظامی «مستقل» ایجاد کند.

موضع اسرائیل به دلیل حضور جامعه دروزی در فلسطین اشغالی و در بلندی‌های جولان اشغالی، حساسیت بیشتری پیدا می‌کند. اسرائیل تلاش کرد تا از ناآرامی‌های سویدا به بهانه حفاظت از دروزی‌های سوریه سوءاستفاده کند.

مقامات اسرائیلی با انتشار بیانیه‌هایی متعهد شده‌اند که اجازه آوارگی یا تهدید اعضای جامعه دروزی در سوریه را ندهند، اقدامی که در تلاش برای جلب نظر آنها و کسب نفوذ منطقه‌ای در این کشور است. این بیانیه با استقبال برخی مواجه شده و برخی دیگر با آن مخالفت کرده‌اند.

نقش اسرائیل در وقایع اخیر آشکار بود، زمانی که  حکمت الهجری، از اسرائیل خواست تا برای محافظت از این فرقه مداخله کنند. این همان ادعایی است که اسرائیل برای توجیه حملات اخیر خود به دمشق، که تقریبا  ۱۲۸ کیلومتر با شهر سویدا فاصله دارد، به کار برد.