خسارت ۳۷ میلیارد تومانی به ازای خروج هر نخبه
تخمین یک یادداشت در نشریه فایننشال تایمز نشان می‌دهد تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور به ۱۱۰ هزار نفر رسیده است که نسبت به سال‌های پیشین افزایش داشته است. همچنین، بانک جهانی در گزارشی میزان این خسارت را ۵۰ میلیارد دلار برآورد کرده که به معنای خسارت ۳۷ میلیارد تومانی به ازای خروج هر نخبه است.
به گزارش گروه رسانه ای شرق،مهاجرت نخبگان به عنوان یک پدیده جهانی در بسیاری از کشور‌ها در حال رخ دادن است و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. این پدیده به ویژه در دهه‌های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده است و تاثیرات زیادی بر اقتصاد کشور‌ها به ویژه کشور‌های در حال توسعه همچون ایران دارد. مهاجرت نخبگان ایرانی به کشور‌های پیشرفته نه تنها باعث از دست رفتن منابع انسانی با کیفیت می‌شود بلکه مشکلات اقتصادی متعددی را برای کشور مبدأ به همراه دارد.
براساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران و داده‌های مربوط به جمعیت ایرانیان مقیم خارج از کشور در سال ۲۰۲۰، ایران در میان ۲۳۲ کشور، رتبه ۵۴ را از نظر میزان مهاجرفرستی کسب کرده است. از سوی دیگر، با استناد به جمعیت مهاجران ساکن در کشور، ایران در همان سال رتبه ۲۳ مهاجرپذیری را در میان کشور‌های جهان به خود اختصاص داده بود. همچنین، در سال ۲۰۲۲ ایران در شاخص فرار مغزها، رتبه ۱۰۶ از میان ۱۷۷ کشور را کسب کرد؛ رتبه‌ای که حاکی از روند نگران‌کننده خروج نخبگان و متخصصان از کشور است.
یکی از مهم‌ترین خسارات مهاجرت نخبگان به اقتصاد ایران، از دست رفتن منابع انسانی با دانش و تخصص بالا است. نخبگان، افرادی هستند که به دلیل توانمندی‌های علمی و حرفه‌ای خود می‌توانند به پیشرفت و توسعه اقتصادی کشور کمک زیادی کنند. این افراد در حوزه‌های مختلف علمی، فناوری، پزشکی، مهندسی و سایر رشته‌های تخصصی به عنوان ستون‌های اصلی توسعه کشور محسوب می‌شوند. زمانی که این افراد به دلایل مختلف از جمله شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی از ایران مهاجرت می‌کنند، کشور از این منابع انسانی ارزشمند بی‌بهره می‌شود.
یکی دیگر از تاثیرات منفی مهاجرت نخبگان بر اقتصاد ایران، کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های علمی و پژوهشی است. نخبگان معمولا در زمینه‌های تحقیقاتی و نوآوری‌های علمی فعالیت می‌کنند و حضور آنها در کشور باعث جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی به بخش‌های تحقیق و توسعه می‌شود. زمانی که نخبگان به خارج از کشور می‌روند، این بخش‌های کلیدی دچار رکود شده و فعالیت‌های تحقیقاتی و علمی کشور کاهش می‌یابد. این موضوع به‌ویژه برای کشوری همچون ایران که به دنبال رشد و توسعه در عرصه‌های علمی و فناوری است، خسارت بزرگی به شمار می‌آید. بانک جهانی در گزارشی خسارت ناشی از مهاجرت نخبگان به کشور را ۵۰ میلیارد دلار اعلام کرده است.
علاوه بر این، مهاجرت نخبگان می‌تواند باعث از دست رفتن فرصت‌های شغلی و اقتصادی برای جوانان و افراد متخصص داخلی شود. وقتی نخبگان به کشور‌های دیگر مهاجرت می‌کنند، بازار کار داخلی با کمبود افراد ماهر و متخصص مواجه می‌شود. این موضوع می‌تواند باعث کاهش تولید، پایین آمدن کیفیت خدمات و محصولات و حتی رکود اقتصادی شود. همچنین با کمبود نیروی کار متخصص، امکان ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و نوآوری در صنایع مختلف به شدت محدود می‌شود.
عوارض مهاجرت نخبگان تنها اقتصادی نیست!
در بعد اجتماعی، مهاجرت نخبگان می‌تواند به بحران هویت ملی و اجتماعی در ایران منجر شود. نخبگانی که به کشور‌های پیشرفته مهاجرت می‌کنند، به دلیل دسترسی به امکانات و شرایط بهتری که در کشور‌های مقصد دارند، اغلب ارتباط خود را با کشور و فرهنگ خود قطع می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود که نسل جدید در ایران کمتر به دنبال حفظ و ارتقای فرهنگ و هویت ملی خود باشد. از سوی دیگر، کاهش تعداد نخبگان داخلی می‌تواند بر کیفیت آموزش و پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور نیز تاثیر منفی بگذارد. همچنین، مهاجرات نخبگان می‌تواند سایر دانشجویان و نیروی کار حرفه‌ای را به مهاجرت تشویق کند.
با توجه به این مسائل، مهاجرت نخبگان در ایران نه تنها باعث از دست رفتن منابع انسانی با کیفیت می‌شود بلکه به کاهش بهره‌وری اقتصادی، رکود در بخش‌های تحقیقاتی و علمی، کاهش سرمایه‌گذاری و حتی بحران هویتی منجر می‌شود. بنابراین، برای جلوگیری از این خسارات باید سیاست‌هایی اتخاذ شود که نخبگان را به ماندن در کشور تشویق کرده وشرایط بهتری را برای آنها فراهم آورد.
نخبگان ایرانی کجا می‌روند؟
مقاصد مهاجرتی این افراد نیز تحت تأثیر فشار‌های مالی و واقعیت‌های ژئوپولیتیکی قرار دارد. ترکیه به دلیل نزدیکی جغرافیایی و ویزا‌های قابل دسترس، به مقصد محبوبی تبدیل شده است و کانادا به دلیل برنامه‌های بین‌المللی پذیرش خود مقصد محبوب دیگری است. آلمان و ایتالیا به دلیل بورسیه‌ها و فرصت‌های تحقیقاتی یکی از اهداف اصلی دانشجویان هستند.
بر اساس داده‌های گزارشات رصدخانه مهاجرت ایران بسیاری از این افراد پس از تحصیل به‌طور دائم در کشور‌های میزبان سکونت می‌کنند که این موضوع منجر به از دست دادن دائم استعداد‌ها می‌شود. اثرات منفی این پدیده در حال حاضر مشهود است، زیرا کمبود مهارت‌ها باعث اختلال در صنایع کلیدی و توقف نوآوری شده است. همچنین خروج متخصصان آموزش‌دیده، ظرفیت پیشرفت علمی و فناوری را تضعیف کرده است.
چگونه دولت می‌تواند به کاهش مهاجرت نخبگان کمک کند؟
برای مقابله با پدیده مهاجرت نخبگان و جلوگیری از خسارات اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن، باید مجموعه‌ای از سیاست‌ها و اقدامات مؤثر و جامع به اجرا درآید که در نهایت شرایطی فراهم کند تا نخبگان تمایل به ماندن در کشور خود داشته باشند. یکی از نخستین اقداماتی که می‌تواند به کاهش مهاجرت نخبگان کمک کند، بهبود شرایط اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب در داخل کشور است.
این موضوع شامل افزایش سطح حقوق و دستمزدها، ایجاد محیط‌های کاری با شرایط مناسب، و فراهم کردن فرصت‌های شغلی در حوزه‌های تخصصی است. نخبگان به دنبال شغل‌هایی هستند که هم از نظر مالی و هم از نظر علمی جذاب باشند، بنابراین اگر فرصت‌های شغلی با شرایط مناسب در داخل کشور وجود داشته باشد، آنها کمتر تمایل به مهاجرت خواهند داشت.
علاوه بر این، برای جذب نخبگان، باید امکانات و تسهیلات ویژه‌ای برای افراد برجسته در نظر گرفته شود، به طوری که افرادی که در حوزه‌های علمی و تحقیقاتی فعالیت می‌کنند بتوانند از حمایت‌های مالی، بورسیه‌ها، و مشوق‌های مختلف بهره‌مند شوند.
یکی دیگر از راهکار‌های مؤثر، تقویت نظام آموزشی و پژوهشی کشور است. دانشگاه‌ها و مراکز علمی باید به‌روز و در سطح بین‌المللی رقابت‌پذیر شوند. به این منظور، باید منابع مالی بیشتری به بخش آموزش و پژوهش اختصاص یابد، تا نهاد‌های علمی بتوانند تجهیزات و امکانات به‌روز را در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار دهند. در کنار آن، فرصت‌های تحقیقاتی و پروژه‌های علمی مشترک با دانشگاه‌ها و مؤسسات بین‌المللی می‌تواند زمینه‌ساز فعالیت‌های علمی نخبگان در داخل کشور شود و آنها را از مهاجرت به کشور‌های دیگر منصرف کند. تقویت کیفیت آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند سبب رشد نخبگان داخلی شده و به این ترتیب از خروج آنها جلوگیری کند.
در کنار این، تقویت بخش خصوصی و ایجاد فرصت‌های نوآوری و کارآفرینی در کشور می‌تواند باعث شود نخبگان از امکانات بهتر برای پیشرفت شغلی و علمی خود بهره‌مند شوند. بخش خصوصی با حمایت از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند بستری مناسب برای نخبگان فراهم آورد تا با راه‌اندازی کسب‌وکار‌های خود، ضمن حفظ ارتباط با بازار‌های بین‌المللی، در داخل کشور فعالیت کنند و در نتیجه از مهاجرت به کشور‌های دیگر جلوگیری شود. دولت باید تسهیلات مالی و اعتباری ویژه‌ای برای کارآفرینان فراهم کند تا نخبگان بتوانند با کمترین هزینه و بیشترین حمایت به فعالیت‌های خود ادامه دهند. علاوه بر این، توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، تسهیل دسترسی به اینترنت با سرعت بالا و ایجاد فضای کاری دیجیتال می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای نخبگان به وجود آورد که در آنها قادر باشند به‌صورت آنلاین و از داخل کشور به تحقیقات و فعالیت‌های علمی بپردازند.
همچنین، نخبگان معمولاً به دنبال محیط‌هایی هستند که امنیت و آزادی‌های فردی در آنها تأمین شده باشد. بنابراین، ایجاد شرایط سیاسی باثبات، تقویت حقوق بشر، رعایت آزادی‌های مدنی و سیاسی، و جلوگیری از فساد می‌تواند نقش بسزایی در کاهش تمایل نخبگان به مهاجرت ایفا کند. به علاوه، از آنجا که بسیاری از نخبگان در پی دستیابی به یک زندگی آرام و باکیفیت هستند، دولت باید به بهبود کیفیت زندگی، ارتقای خدمات بهداشتی، آموزشی و اجتماعی، و تأمین امکانات رفاهی توجه ویژه‌ای داشته باشد. این موارد می‌توانند نخبگان را به ماندن در کشور تشویق کنند، چرا که به آنها اطمینان می‌دهد که در داخل کشور، علاوه بر داشتن یک شغل مناسب، کیفیت زندگی بالاتری را تجربه خواهند کرد.
در سال‌های اخیر، تنها اقدام مؤثر کشور در حوزه جذب سرمایه انسانی و معکوس‌سازی روند مهاجرت، اجرای برنامه‌های بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی خارج از کشور توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بوده است. با این حال، این برنامه‌ها از حمایت کافی سایر نهاد‌ها و سازمان‌ها برخوردار نبوده‌اند و در روند اجرایی نیز با محدودیت‌هایی مواجه شده‌اند. براساس داده‌های مؤسسه گالوپ، در سال ۱۴۰۱ نرخ تمایل به بازگشت میان ایرانیان مقیم خارج از کشور کاهش یافته و به ۱۴ درصد رسیده است؛ در حالی که ۶۲ درصد از آنها هیچ برنامه‌ای برای بازگشت به کشور ندارند و ۲۴ درصد باقی‌مانده نیز هنوز تصمیم قطعی در این زمینه اتخاذ نکرده‌اند.
علت‌های این روند، همانطور که پیچیده هستند، به هم وابسته‌اند. مشکلات اقتصادی، که به دلیل تحریم‌ها تشدید شده، شرایط مالی نامساعدی را در کشور ایجاد کرده است. تورم بالا، ارز کم‌ارزش و کاهش فرصت‌های شغلی باعث ناامیدی جوانان ایرانی از آینده‌شان شده است. علاوه بر این، مشکلات اجتماعی و بی‌ثباتی سیاسی، شامل تهدیدات مداوم در منطقه، به این معضل دامن زده است. این عوامل، نه تنها دانشجویان، بلکه کارگران، کارآفرینان و پناهجویان را به سمت فرصت‌های خارج از کشور سوق داده است.
مسئله‌ای که به این مشکل دامن می‌زند، کمبود داده‌های قابل اعتماد درباره مهاجرت است. بدون وجود یک نهاد نظارتی مرکزی برای پیگیری این روندها، دولت با شواهد ناقص و گزارش‌های پراکنده مواجه است. با این حال، هر از چندگاهی آمار‌های هشداردهنده‌ای در فضای مجازی منتشر می‌شود.
فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و متخصصان ماهر، اساس نوآوری و بهره‌وری کشور را تشکیل می‌دهند. اما به‌طور نگران‌کننده‌ای منابع استعداد ایران در حال کاهش است. در مقاله‌ای در نشریه فایننشال تایمز تخمین زده شده که تعداد ایرانیانی که در خارج از کشور تحصیل می‌کنند در سال ۲۰۲۴ به ۱۱۰,۰۰۰ نفر رسیده است. این میزان مهاجرت، بیشترین تعداد در چهار سال گذشته و نشان‌دهنده بحران در خروج نخبگان است. از طرفی با توجه به خسارت ۵۰ میلیارد دلاری خروج نخبگان از ایران، خسارت خروج هر نخبه به بیش از ۳۷ میلیارد تومان می‌رسد.
