زلزله، مخاطره‌ای در همسایگی

در لایحه برنامه هفتم توسعه که اواخر اردیبهشت 1402 منتشر شد، با مرور موضوعات کلیدی برای برنامه هفتم توسعه نکته درخور توجه آن است که در این لایحه اساسا به «زلزله»، «بحران»، «سانحه» و «ریسک» اشاره نشده است؛ بنابراین موارد ذیل به نظر می‌رسد تا در متن برنامه هفتم توسعه افزوده شود.

مسئله زلزله و برنامه هفتم توسعه

در موضوعات کلیدی پیش‌نویس لایحه برنامه هفتم توسعه به نظر می‌رسد به مسئله «ایمنی در برابر زلزله و سوانح طبیعی» توجه نشده و به‌عنوان موضوع کلیدی اصلی گنجانده نشده است. بررسی وضع موجود نشان می‌دهد که پس از برنامه ششم توسعه، حتی توجه حداقل اجرائی نیز به موارد مصوب در متن برنامه ششم توسعه و مصوبات شورای‌عالی معماری و شهرسازی نشده و موارد ذکرشده تحقق نیافته است. با چنین سابقه‌ای، توجه متفاوت به مسئله زلزله و ایمنی در متن قانون برنامه هفتم توسعه ضروری است. در زلزله‌ ۲۰۲۳ جنوب ترکیه اگر مقررات ساخت‌وساز و جوانب ذی‌ربط دیگر رعایت می‌شد، این فاجعه را در فروپاشی کامل بیش از شش هزار ساختمان چند‌طبقه و آسیب شدید به بیش از ۷۰ هزار ساختمان شاهد نمی‌بودیم. در ترکیه بودجه‌ای که قرار بود به مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله اختصاص یابد، در این راه صرف نشد. یکی از مالیات‌هایی که مردم تا به امروز از طریق اپراتورهای تلفن همراه پرداخت کرده‌اند، حدود ۸۸ میلیارد لیر (۴.۶ میلیارد دلار) بوده که به خزانه دولت واریز شده است. در ترکیه نیز مانند کشور ما مقررات ساختمانی در مناطق زلزله‌خیز به‌طور جدی رعایت نشده است و بخشودگی به صورت مقررات معمول اعمال می‌شود. این به آن معناست که نقض قوانین ساختمانی از طریق پرداخت جریمه با چشم‌پوشی مواجه شود. بسیاری از اشتباهات مربوط به مسکن، انتخاب محل برای سکونت و کیفیت ساخت بناها در بازسازی‌ها تکرار می‌شود. نقص در طراحی و انتخاب نامناسب محل و عدم درک ریسک و نبود برنامه‌ریزی لرزه‌ای در سطح ملی و محلی علاوه بر وضعیت مالی ضعیف جوامع شهری و روستایی، باعث می‌شود تا مسئولان نسبت به ملاحظات ریسک زلزله بی‌تفاوت باشند و مردم مواد ارزان‌تر و مکان‌های آسیب‌پذیر را برای سکونت انتخاب کنند. هشدار پیش‌هنگام زلزله علاوه بر ژاپن، تایوان، آمریکا، ایتالیا و مکزیک، در رومانی، ترکیه، مالزی، اندونزی و هند نیز نصب شده و در ایران ما نیز زیرساخت‌های اولیه برای برقراری سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله در تهران فراهم شده است. همه مردم مستحق برخورداری از زیرساخت‌هایی هستند که بر پایه علم و فناوری توسعه یافته است. این‌گونه زیرساخت‌ها قابلیت برقراری ارتباط شبکه‌ای را از طریق اینترنت دارند و مردم می‌توانند به اطلاعات تولیدشده دسترسی داشته باشند. موارد توسعه شبکه‌های پایش، هشدار و پیش‌بینی زلزله که لازم است در برنامه هفتم گنجانده شود، عبارت‌اند از:

تعداد کل ایستگاه‌های لرزه‌نگاری باند‌پهن فعال ایران زیر نظر پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در ابتدای سال 1402 به 33 ایستگاه رسیده است. افزایش این ایستگاه‌ها به 118 ایستگاه باند‌پهن در پایان برنامه پنج‌ساله هفتم مورد انتظار است (نصب و راه‌‌اندازی سالی 17 ایستگاه لرزه‌نگاری باند‌پهن). محل‌های نصب ایستگاه‌ها با اولویت اطراف کلان‌شهرها مانند تهران، مشهد، تبریز، شیراز، بندرعباس، کرمان، اصفهان، اهواز، زاهدان و کرمانشاه و همچنین مناطق شرقی و جنوب شرقی ایران که هنوز پوشش شبکه‌های لرزه‌نگاری کامل و کافی ندارد، پیشنهاد می‌شود.

مرکز پیش‌بینی زلزله در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در پنج‌ساله برنامه هفتم موظف به راه‌اندازی پنج مرکز منطقه‌ای در تهران، مشهد، تبریز، شیراز و بندرعباس برای ساماندهی اطلاعات پراکنده مختلف در یک سامانه جامع داده‌های ژئوفیزیکی با قابلیت روزآمد‌شدن مداوم شود و برای تدوین و تهیه نرم‌افزار جامع به منظور پردازش و تجزیه‌و‌تحلیل این داده‌ها برای پیش‌بینی کوتاه‌مدت و میان‌مدت زلزله (برای برآورد محدوده زمان، مکان و بزرگای زلزله‌های شدید) در پایان برنامه پنج‌ساله بر پایه شبکه‌ای از 50 ایستگاه ملی لرزه‌نگاری -اطراف پنج مرکز نود کشوری- مأموریت یابد.

شبکه لرزه‌نگاری کشوری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران متشکل از 130 ایستگاه لرزه‌نگاری است که تجهیز و برخط‌شدن همه ایستگاه‌ها در راستای اعلان و هشدار زمین‌لرزه در کمترین زمان در پایان پنج‌ساله برنامه ممکن شود.

برای شبکه‌های هشدار پیش‌هنگام زلزله که تاکنون راه‌اندازی نشده است، اولویت شهرهای تهران، مشهد، تبریز، شیراز و بندرعباس در برنامه پنج‌ساله پیشنهاد می‌شود؛ به نحوی که هر یک از این شهرها با شبکه هشدار پیش‌هنگام زلزله با حداقل 15 ایستگاه لرزه‌نگاری محلی به‌صورت شبکه برای هشدار در محدوده داخل و اطراف هر یک از این شهرها ساماندهی شوند.

برای شبکه شتاب‌نگاری تا سال 1402 شبکه‌ای با هزارو 70 ایستگاه شتاب‌نگاری زیر نظر مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی موجود است. این شبکه با 547 ایستگاه میدان آزاد و همچنین 65 ایستگاه مرتبط با سدها نصب شده است. در برنامه پنج‌ساله هفتم، برخط و بلادرنگ‌شدن شبکه در تهران، مشهد، تبریز، شیراز و بندرعباس در اولویت است و پیشنهاد می‌شود تا 250 ایستگاه میدان آزاد طی پنج‌ سال -سالی 50 ایستگاه- با اولویت موقعیت کلان‌شهرها و مناطق لرزه‌خیز افزوده شود.