تالاب صالحیه کجاست و چرا عامل اصلی گرد و خاک تهران شده است؟

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

تالاب صالحیه، با وسعتی حدود ۱۰,۰۰۰ تا ۱۶,۸۱۳ هکتار، در شهرستان نظرآباد استان البرز که بخشی از آن نیز در استان قزوین قرار دارد. این تالاب فصلی، که از رودخانه کردان و زه‌آب‌های کشاورزی تغذیه می‌شد، در گذشته به دلیل وجود رطوبت و پوشش گیاهی، نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش بادی و تولید گرد و غبار ایفا می‌کرد.

از نظر زمین‌شناسی، تالاب صالحیه بخشی از دشت قزوین و دامنه‌های جنوبی البرز است و به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، تأثیر مستقیمی بر کیفیت هوای شهرهای اطراف از جمله کرج، تهران، و قزوین دارد.

خشکسالی‌های مستمر

میانگین بارندگی سالانه در منطقه صالحیه حدود ۲۲۰ میلی‌متر است که در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی به شدت کاهش یافته است. این کاهش بارندگی، همراه با افزایش دما و تبخیر، باعث کاهش جریان‌های آبی ورودی به تالاب شده است.

ایران در دهه‌های اخیر با خشکسالی‌های پیاپی مواجه بوده است که منجر به کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی شده و تالاب صالحیه را از منابع آبی محروم کرده است. عوامل انسانی، مدیریت نادرست منابع آبی (عدم تخصیص حق آبه کافی) به تالاب صالحیه یکی از عوامل کلیدی خشک شدن آن است. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و صنعتی و همچنین سدسازی در بالادست رودخانه‌های تغذیه‌کننده تالاب (مانند رودخانه کردان)، جریان آب به تالاب را کاهش داده است.

از طرفی گسترش کشاورزی و چرای بیش از حد دام (به‌ویژه شترهای سرگردان) باعث تخریب پوشش گیاهی تالاب شده و خاک را در برابر فرسایش بادی آسیب‌پذیر کرده است.

ورود فاضلاب صنعتی و افزایش گرد و غبار

ورود فاضلاب شهرک‌های صنعتی به تالاب، کیفیت خاک و آب را تحت تأثیر قرار داده و به تخریب اکوسیستم آن کمک کرده است.

خشک شدن تالاب صالحیه منجر به از بین رفتن پوشش گیاهی و ایجاد خاک‌های خشک و شور شده است که به راحتی با وزش باد به ریزگرد تبدیل می‌شوند.

خاک‌های خشک و بدون پوشش گیاهی تالاب صالحیه، به‌ویژه در فصول گرم سال که وزش بادهای جنوبی و جنوب‌غربی شدت می‌گیرد، به راحتی به هوا بلند می‌شوند. این ذرات می‌توانند تا مسافت‌های طولانی (تا ۸۵ کیلومتر) منتقل شده و شهرهای اطراف مانند کرج، تهران، و قزوین را تحت تأثیر قرار دهند.

عدم مدیریت منابع آبی و پوشش گیاهی

عدم تخصیص حق‌آبه کافی به تالاب صالحیه یکی از عوامل اصلی خشک شدن آن است. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی و صنعت، و همچنین احداث سد در بالادست رودخانه کردان، جریان آب به این تالاب را کاهش داده است. علاوه بر این، انسداد یا اصلاح کانال ۴۰ کیلومتری زهکشی که آب تالاب را به دریاچه نمک قم منتقل می‌کند، می‌تواند به احیای تالاب کمک کند.

اقدامات پیشنهادی برای مهار بحران

استفاده از مدل‌های هواشناسی برای شناسایی دقیق منشأ گرد و غبار و تفکیک سهم تالاب صالحیه از سایر کانون‌ها (مانند بیابان‌های عربستان و عراق) ضروری است. نصب ایستگاه‌های پایش کیفیت هوا در نزدیکی تالاب و مناطق اطراف برای ارزیابی دقیق تأثیر ریزگردها تأثیر بسزایی دارد.

از طرفی با توجه به موقعیت تالاب صالحیه که در مرز سه استان البرز، تهران، و قزوین واقع شده همکاری بین‌استانی برای احیای تالاب و مدیریت منابع آبی یک اصل اساسی به شمار می‌رود.

برخی کارشناسان معتقدند که عوامل دیگری مانند کاهش بارندگی و کانون‌های بیابانی دیگر نیز در این پدیده نقش دارند و نمی‌توان تالاب صالحیه را تنها منشأ گرد و غبار دانست.

برای کاهش تأثیرات منفی تالاب صالحیه بر کیفیت هوای منطقه، نیاز به برنامه ریزی دقیق و اقدامات فوری مانند تخصیص حق‌آبه، اصلاح زیرساخت‌های زهکشی، احیای پوشش گیاهی و همکاری بین‌استانی است. بدون این اقدامات، تالاب صالحیه می‌تواند به یک تهدید جدی برای سلامت عمومی و محیط زیست منطقه تبدیل شود، مشابه آنچه در مورد دریاچه ارومیه و دیگر تالاب‌های خشک‌شده ایران مشاهده شده است.

چالش‌های جدی در احیای تالاب صالحیه

حمید رضا لشگری معاون محیط زیست انسانی استان البرز در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص سهم تالاب در تولید ریزگردها افزود: تالاب صالحیه با چالش‌هایی از جمله تغییرات اقلیمی، افت آب‌های زیرزمینی، احداث سد نهب و بالاخانلو درقزوین و کینه ورس درزنجان، احداث زهکش به طول ۴۰ کیلومتر، توسعه نامتوازن کشاورزی و اجرانشدن برنامه الگوی کشت و حضور دام سنگین مانند شتر مواجه است که موجب گرد و غبار و انتشار ریزگرد در هوا شده است.

وی افزود: احیای تالاب صالحیه در استان البرز با چالش‌های جدی مواجه است، اما اقداماتی در سال‌های اخیر آغاز شده و برنامه‌هایی نیز در دست انجام است در تلاشیم تا با رایزنی برای اولویت‌دهی به نیاز آبی زیست محیطی تالاب در کنار مصارف کشاورزی و صنعتی با اختصاص میانگین ۱.۵ میلی متر مکعب طی ۱۰ سال اخیر برای بخشی از تالاب حق آبه تالاب را محقق کنیم.

لشگری ادامه داد: مهمترین و حیاتی‌ترین اقدام تأمین پایدار و کافی حق‌آبه است و باید به صورت قطعی این حق آبه اختصاص یابد، بررسی منابع آب جایگزین دیگر برنامه‌های اقدام فوری است که مطالعه امکان استفاده از پساب تصفیه‌شده استاندارد برای تغذیه تالاب برای جلوگیری از آلودگی است. همچنین اجرای طرح‌های کاشت گیاهان بومی و مقاوم به شوری در حاشیه و بستر تالاب به منظور حفظ تعادل اکولوژیک می‌تواند موجب کاهش آلودگی شود.

معاون محیط زیست انسانی استان البرز گفت: تدوین و اجرای طرح جامع مدیریت زیست‌بومی تالاب صالحیه ضروری است طرحی علمی که تمام جنبه‌های هیدرولوژیکی، اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی تالاب و حوضه آبریز آن را پوشش دهد و اقدامات حفاظتی، احیایی و بهره‌برداری پایدار را تعریف کند. این طرح هنوز به صورت جامع تهیه یا اجرا نشده است.