نگهداری و حفظ جمعیت
سیدرضا میرخانی.کارشناس ارشد جمعیتشناسی از دانشگاه تهران
جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه اخیر با تحولات بزرگ جمعیت روبهرو بوده است. رشد چشمگیر جمعیتی حدود چهار درصد در سالهای 1355تا 1365 باعث شد در اواخر دهه 60 برنامه تنظیم خانواده در ایران اجرا شود. اجرای این برنامه و استقبال خانوادههای ایرانی از آن در دهههای 70 و 80 موجب کاهش چشمگیر باروری و به تبع آن کاهش رشد جمعیت شد. رشد جمعیت در سالهای 1365 تا 1375؛ 1375 تا 1385؛ 1385 تا 1390؛ 1390 تا 1395 به ترتیب به حدود 1/9 درصد؛ 1/6 درصد؛ 1/29 درصد؛ 1/24 درصد رسید. کاهش موالید و تثبیت باروری در دهه اخیر باعث شد در سال 1393 بحث سیاست جمعیتی با تأکید بر جمعیت جوان و افزایش جمعیت مطرح شود. آنچه در بحث سیاست جمعیت باید به آن توجه کرد، این است که نباید نگاهمان به سیاستهای جمعیت تکبعدی باشد و صرفا بر افزایش تعداد جمعیت و افزایش باروری تأکید شود. متأسفانه مسئولان و برنامهریزان در چند سال اخیر بر تعداد جمعیت تأکید داشتهاند و از نگهداری و حفظ جمعیت فعلی غافل هستند. در بحث نگهداری و حفظ جمعیت دو متغیر مهم در کنار متغیر باروری میتواند بر رشد جمعیت و توسعه اثرگذار باشد که این دو متغیر مربوط به تولید جمعیت نیست، بلکه مربوط به جمعیت فعلی و نگهداری از آن است. یکی از این متغیرهای اثرگذار، مرگومیر زودرس است که با شناخت علل مرگومیر و پیشگیری از آن و افزایش امید به زندگی میتوان از ریزش جمعیت بهویژه جمعیتی که در سنین فعالیت و تولید مثل هستند، جلوگیری شود. متغیر دیگری که بر نگهداری جمعیت تأثیر میگذارد، مهاجرت بینالمللی است. در این مقوله صرفا نباید به تعداد افراد مهاجرتکرده توجه کرد، بلکه آنچه بسیار اهمیت دارد، کیفیت افرادی است که مهاجرت میکنند. همانطورکه در مطالب فوق اشاره شد، مرگومیر از متغیرهای مهم رشد جمعیت و شاخصهای مهم توسعه است. یکی از شاخصهای مهم در حوزه مرگومیر امید به زندگی است. در چهار دهه اخیر در ایران با کاهش تلفات کودکان زیر پنج سال امید به زندگی جهش چشمگیری داشته است و آنچه مسئولان و برنامهریزان باید در وضعیت فعلی و آینده از آن غافل نشوند، علل مرگومیر زودرس است. متأسفانه در ایران دوسوم مرگومیر بر اثر سه علت اصلی بیماریهای قلب و عروقی؛ حوادث غیرعمدی و سرطان است و در حوادث غیرعمدی سهم تلفات سوانح رانندگی در سنین جوانی بالاست. از متغیرهای مهم دیگری که در نگهداری جمعیت اهمیت دارد، بحث مهاجرت بینالمللی است. مهاجرت بینالمللی افراد از دو نظر مهم است؛ اول از نظر تعداد جمعیت، افراد مهاجرتکننده که کشور مبدأ را ترک میکنند میتوانند در ساختار جمعیت کشور مبدأ اثرگذار باشند و دوم بُعد کیفیت جمعیتی است که کشور را ترک میکنند. منظور از کیفیت جمعیت، تحصیلات، مهارتهای شغلی و سرمایه اقتصادی است. در چهار دهه اخیر به دلیل شرایط نامساعد اقتصادی و اجتماعی مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور گسترش یافته است و تعداد جمعیت ایرانیان خارج کشور براساس منابع مختلف بین سه تا شش میلیون نفر در نوسان است، در طول سالهای 1383 تا 1393 به طور متوسط سالانه 38 هزار نفر مهاجر ایران را به مقصد کشورهای عضو OECD (استرالیا، بلژیک، کانادا، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، مجارستان، ایسلند، ایرلند، ایتالیا، ژاپن، کره جنوبی، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد، لوکزامبورگ، نیوزیلند، پرتغال، جمهوری اسلواکی، اسلوونی، سوئیس، ترکیه، انگلیس و آمریکا) ترک کردهاند. مقصد اصلی ایرانیان برای مهاجرت به ترتیب آمریکا، کانادا و آلمان است. در سالهای 1380 تا 1390 ایران رتبه نخست از نظر تعداد مهاجران تحصیلکرده را در میان کشورهای منطقه دارد. براساس دادههای کشورهای OECD در سال 1390؛ 52 درصد ایرانیان در مشاغل با مهارت بالا؛ 44 درصد از آنها در مشاغل با مهارت متوسط فعال هستند و تنها چهار درصد مهاجران ایرانی در مشاغل در سطح پایین هستند. با توجه به مطالب ذکرشده آنچه در مهاجرت بینالمللی در کنار تعداد افراد مهاجرتکرده باید به آن توجه شود بحث کیفیت مهاجران است، افراد مهاجرتکرده اکثرا دارای سرمایه اقتصادی و سرمایه فرهنگی بالا بوده و این امر میتواند صدمات جبرانناپذیری برای کشور مبدأ به همراه داشته باشد و سود جمعیتی حاصل از این مهاجرت نصیب کشورهای مقصد میشود. تغییرات ارزشی و نگرشیای در دو دهه اخیر در خانوادههای ایرانی صورت گرفته که منجر به کاهش باروری و تثبیت آن شد و توقع داشتن باروری بالا همانند دهه 60 از خانوادههای ایرانی یک امر به دور از واقعیت و غیرعقلانی است. آنچه باید در بحث سیاست و برنامهریزی جمعیت به آن توجه شود، بحث نگهداری جمعیت است که در این بحث دو متغیر مرگومیر و مهاجرت بینالمللی حائز اهمیت است. در سیاستگذاریها و برنامهریزی جمعیت مسئولان برای پیشگیری از مرگومیر زودرس باید به مقولههای سبک زندگی سلامتمحور، کیفیت مواد غذایی، هزینههای سلامت و بهداشت، ارتقای ایمنی جادهها و خودرو توجه داشته باشند و درباره مهاجرت ببینالمللی برای جلوگیری از مهاجرات افراد تحصیلکرده و نیروی ماهر که دارای سرمایه اقتصادی و فرهنگی بالایی هستند، باید به ارتقای کیفیت زندگی چه در بُعد عینی و چه در بُعد ذهنی توجه شود.