قتل عمدی و مجازات افراد زیر 18 سال در نگاه قانون
محمدصادق امانی. وکیل دادگستری
مجازات‌های سلب حیات برای افراد زیر 18 سال از بحث‌برانگیزترین مباحت حقوق کیفری است که مورد توجه قرار گرفته و هر از چند گاه که خبر از مجازات اعدام یا قصاص نفس نوجوانی در رسانه‌ها منعکس می‌شود، بازتاب گسترده‌ای در جامعه داشته و از نمونه آن در سال‌های اخیر می‌توان به قتل ستایش، دختر افغان‌تبار در ورامین و قتل مرحوم روح‌الله داداشی، قهرمان بدن‌سازی ایران، اشاره کرد که مرتکبان قتل این افراد، در زمان ارتکاب جرم کمتر از 18 سال داشتند که در نهایت با تأیید نهایی حکم قصاص در دیوان عالی کشور به اتهام قتل عمدی به دار مجازات آویخته شدند.
با توجه به وضعیت سنی و رشد عقلی افراد زیر 18 سال که مرتکب قتل عمدی می‌شوند، همواره درباره مسئولیت کیفری این دسته از متهمان بحث و اختلاف نظر فراوان دیده شده است و طرفداران حقوق این دسته از نوجوانان به استناد کنوانسیون حقوق کودک مخالف اعدام افراد زیر 18 سال هستند. برخی از حقوق‌دانان به این سبب که بلوغ نمی‌تواند معیار مناسبی برای تشخیص مسئولیت کیفری افراد باشد و چه بسا مرتکب، در زمان ارتکاب جرم به بلوغ رسیده است، اما رشد کافی عقلی برای اندیشه و تفکر به عواقب رفتار خویش نداشته تا بتوان این مجازات سنگین را بر اعمال این دسته از مرتکبان مترتب شد، قائل به این موضوع هستند که در صورت ارتکاب قتل عمدی به وسیله این دسته از متهمان نباید با آنها مانند افراد بزرگ‌سال که آگاه به نتیجه اعمال خویش هستند، رفتار کرد و باید مجازات متفاوتی برای این گروه در نظر گرفت. به نظر می‌رسد قانون‌گذار در قانون جدید مجازات اسلامی مصوب سال 1392 به نظریات این دسته از علمای حقوق توجه داشته و بر خلاف قانون مجازات اسلامی سال 1370 که رسیدن به سن بلوغ را موجب مسئولیت کامل کیفری برای مرتکبان جرائم قتل عمدی که در زمان وقوع قتل کمتر از 18 سال بوده، می‌دانسته و در صورت احراز عمدی‌بودن حکم به قصاص نفس این دسته از متهمان صادر می‌کرد، سعی بر تعدیل مجازات افراد زیر 18سالی که متهم به قتل عمد بوده‌اند، داشته است و در ماده 91 قانون مجازات اسلامی شرایطی را پیش‌بینی کرده که به‌آسانی نتوان افراد بالغ زیر 18 سال یعنی دختران 9 تا 18 سال و پسران 15 تا 18 سال شمسی را به‌دلیل ارتکاب قتل عمدی به قصاص نفس محکوم کرد. درخصوص ماده 91 قانون مجازات اسلامی قانون‌گذار بیان کرده که: در جرائم موجب حد یا قصاص هرگاه افراد بالغ کمتر از هجده سال، ماهیت جرم انجام‌شده و یا حرمت آن را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشد، حسب مورد با توجه به سن آنها به مجازات‌های پیش‌بینی‌شده در این فصل محکوم می‌شوند. تبصره- دادگاه برای تشخیص رشد و کمال عقل می‌تواند نظر پزشکی قانونی را استعلام یا از هر طریق دیگر که مقتضی بداند، استفاده کند. بنابراین دیگر نمی‌توانیم قائل به این باشیم که صرف ارتکاب قتل به وسیله نوجوانی که به بلوغ رسیده، مستوجب مجازات قصاص نفس است و محاکم کیفری یک در زمان صدور حکم مکلف به بررسی این موضوع هستند که آیا متهم زیر 18 سال، در زمان قتل به حرمت عمل خود آگاه بود، یعنی می‌دانست که رفتار وی مستوجب مجازات قصاص نفس است، یا از ماهیت عمل خود اطلاع داشته، برای مثال، علم داشته که رفتار او قتل عمدی محسوب می‌شود. همچنین قضات دادگاه‌ها مکلف هستند حسب مورد با مشورت با پزشکی قانونی درباره رشد و کمال عقلی نوجوانی که مرتکب قتل عمدی شده است، تحقیق کنند و در صورتی‌که ابهامی درباره رشد عقلی وی داشته باشند یا اینکه به علم برسند که مرتکب، حرمت عمل خویش را درک نکرده یا آگاه به ماهیت رفتار خویش نبوده است، نمی‌توانند حکم به قصاص نفس صادر کنند. محاکم با رعایت مواد 88 و 89 قانون مجازات اسلامی باید این دسته از مرتکبان را به جایگزین مجازات قصاص نفس یعنی نگهداری در کانون اصلاح و تربیت و همچنین دیه محکوم کنند. خوشبختانه با تغییراتی که در چندین سال گذشته در قوانین جزایی ایران درخصوص مجازات این دسته از متهمان انجام شده است، بسیاری از مرتکبان قتل‌های عمدی که در زمان ارتکاب جرم کمتر از 18 سال بوده‌اند، به استناد ماده 91 قانون مجازات اسلامی از مجازات قصاص نفس رهایی یافته‌اند.