پيدايش جهان در عرفان يهودي

«زوهر» نام مجموعه‌ای از کتب بنیادین و کلاسیک عرفان یهودي قبالايي است. این اثر شاهکاری در زمینه ادبیات عرفانی به شمار می‌رود و از منابع کهنی همچون تلمود، میدراش‌ها و آثار عرفانی و فلسفی یهود سود جسته است. زوهر شرحی عرفانی - رمزی و تأویلی بر تورات است. محتواي کتاب زوهر در باب ذات خداوند، منشأ و ساختار جهان، ذات و سرشت روح، رستگاری و نجات، ارتباط بین نفس و تاریکی و خویشتن حقیقی با نور خداوند است و بیان می‌كند که چگونه خداوند که قبالاییان آن را «اِن‌سوف» می‌نامند، جهان را به وسیله 10 سفیروت اداره می‌کند. زوهر قرن‌هاست که بخشی از ادعیه یهودیان به شمار می‌رود و قداست آن هم‌پایه تلمود و میدارش‌هاست و این قداست تا به امروز نیز ادامه یافته است. اين كتاب تفسیری عرفانی بر تورات است که در اصل به زبان آرامی و به سبک الواح موسي نوشته شده و مشتمل بر 18 صحیفه است که هریک دربردارنده آرای عرفانی نویسنده آن است. زوهر مهم‌ترين اثر ادبي قبالا است و به‌عنوان حكمتي رازآميز تلقي مي‌شود. بررسي تكوين و شكل‌گيري اعتقادات ديني اين كتاب در طي مدت زماني طولاني و در ميان گسترده‌ترين نهضت‌ها در يهوديت، به‌خصوص نهضت‌هاي ديني، نشان مي‌دهد كه زوهر به مدت سه قرن از سال 1500 تا 1800 ميلادي با تلمود و كتاب مقدس برابري مي‌كرده و مورد پذيرش بوده است. اين كتاب منشأ آموزه و وحي تلقي مي‌شده است. اخيرا بخش‌هايي از زوهر به فارسي ترجمه شده است. انتخاب بخش‌هاي كتاب اصلي و ترجمه از زبان آرامي به انگليسي را گرشوم جي. شولم انجام داده است. شولم (متولد ۱۸۹۷ در برلین و درگذشته در ۱۹۸۲ در اورشلیم) فیلسوف و استاد عرفان کلیمی و پایه‌گذار نوین مطالعات کابالا بود. شولم برای تحقیقات و نطق‌های گردآوری‌شده‌اش تحت نام «جريانات بزرگ عرفان يهودي» (۱۹۴۱) (ترجمه فريدالدين رادمهر، انتشارات نيلوفر) به شهرت جهانی رسید. مجموعه گردآوری‌شده از سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌های وی تحت عنوان «درباره کابالا و نمادهایش» که در سال (۱۹۶۵) منتشر شد، جانی تازه به عرفان قبالا داد و باعث معرفی جهانی و ترویج مکتب قبالا به غیر یهودیان شد. شولم در مقدمه كتاب نشان مي‌دهد که قبالا از اجزاي اساسی تفکر و تاریخ یهود است و زوهر از مکتب نوافلاطونی یهودی قرون وسطا و مکتب گنوسی تأثیر زيادي گرفته است. مهم‌ترین روشی که زوهر از آن استفاده می‌کند، رمز یا روش استعاری است. در این روش است که به اِن‌سوف و 10 سفیروت اشاره شده و تورات در سایه آنها تفسیر شده است. اِن‌سوف واژه‌ای برای خداوند و به معنای لایتناهی است. این واژه عبری به معنای بی‌پایان است و در حقيقت از اِن‌سوف است که خلقت سفیروت آغاز می‌شود. سفیروت از نمادهایی تشکیل شده که اساس و جوهر قبالا را تشکیل می‌دهند و نشان‌دهنده راز خلقت و رابطه آن با خداوند است. شولم در مقدمه به شکلی موجز زمینه تاریخی زوهر، مشخصه ادبی آن و سپس خاستگاه شکل‌گیری و نویسنده واقعی آن را بررسي كرده است. مترجم فارسی نيز مقدمه‌اي بر كتاب نوشته و در آن به دو جنبه متفاوت سیر تاریخی زوهر و تمثیل‌گرایی در زوهر پرداخته است. كتاب در بخش اول با برشیت یا سفر پیدایش آغاز می‌شود که روایتی است از آفرینش، جهان، زن و مرد، روح و... ، شموت یا سفر خروج در بخش دوم و اسفار قلهت (لاویان)، بمیدبار (اعداد) و دواریم (تثنیه) در بخش سوم آمده است. در این دو بخش که هریک به قسمت‌های کوچک‌تری تقسیم شده، مهم‌ترين مفاهیم عرفان قبالا بررسي شده است. واژه زوهر در کتاب مقدس و در رؤیای یِحزقِل (حزقیال)، بخش هشتم و آیه دوم آمده و به معنای نور و روشنایی است. این اثر خود مجموعه‌ای از کتاب‌هایی است که تفاسیری بر جنبه‌های عرفانی تورات هستند. قبالایی‌ها معتقدند که کلمات کتاب مقدس نه‌تنها دربردارنده پیامی الهی است که پیامی فراتر از آن را نیز نشان می‌دهد. تفسیر کتاب مقدسی زوهر شکلی رازورزانه از ادبیات حاخامی است كه به زبان آرامی به نگارش درآمده است. زبان آرامی زبان دوره معبد دوم و زبان اصلی بخش‌های وسیعی از کتاب‌های دانیئل (دانیال) و عزرا در کتاب مقدس و زبان اصلی تلمود بوده است. زوهر نخستین‌بار در اسپانیا پدیدار شد اما شولم با بررسي تاريخي نشان مي‌دهد که کتاب زوهر را یک عارف یهودی اسپانیایی به نام مُشه لئونی به رشته تحریر درآورد. اینکه او نویسنده واقعی زوهر است بعدها اثبات شد، زیرا او در دوره‌ای که این کتاب را به منصه ظهور درآورد، ادعا کرد صرفا از کتاب کهن حاخام شیمعون بن یوحای، حاخام قرن دوم میلادی، رونویسی کرده است. بر طبق اساطیر یهود، حاخام شیمعون برای فرار از آزار و اذيت رومیان 13 سال در غاری در یيسرائیل پنهان شد. در این مدت او به مطالعه تورات اشتغال داشت و الیاهو (الیاس) زوهر را به او تعلیم داد. زوهر از بخش‌های گوناگون تشکیل شده است. مُشه لئونی، میدراش پنهان را که نخستین بخش زوهر است، به زبان‌های آرامی و عبری تحریر کرد. این کتاب تفسیری بر بخش‌های تورات و کتاب روت است. مشه لئونی، بین سال‌های 1280 تا 1286 بخش‌های اصلی زوهر را تألیف کرد. این تألیف تفسیر عرفانی مغشوشی بر تورات بود که از شماری از آثار ادبی مجزا تشکیل شده بود. به نظر مي‌رسد كه زوهر از لحاظ ساختار ادبي ظاهري اثري يكپارچه نيست و نمي‌توان آن را همانند غالب آثار دوران شكل‌گيري قبالا كه از همان زمان و حتي پيش‌تر به ما رسيده است، نوعي تفسير نظام‌مند از جهان‌بيني قبالا دانست. زوهر، يعني اثر طبع‌شده‌اي كه به دست ما رسيده، مجموعه‌اي از رسائل و نوشته‌هايي است كه از لحاظ صورت ظاهري با يكديگر بسيار متفاوت‌اند. ظاهرا اغلب بخش‌هاي كتاب كه به زبان آرامي است از تفسيرهايي بر عبارات كتاب مقدس، مثل‌هاي كوتاه و وعظ‌هاي طولاني تشكيل شده‌اند و حتي سلسله شروح منثور و هنرمندانه حاخام بن يوحاي، استاد پرآوازه قرن دوم ميلادي، دوستان و شاگردانش را نيز دربر‌ مي‌گيرد. اين شروح بر كتاب مقدس بوده و مطابق با معناي پنهان آن نگاشته شده‌اند. ديگر بخش‌ها كه قسمت اندكي را تشكيل مي‌دهند، روايت‌هايي نامشخص يا كاملا واقعي هستند و صحنه‌ها و اشخاصي كه در اين اثر به روشي بسيار نمايشي توصيف شده‌اند وجود خارجي ندارند. بخش اصلي زوهر كه بر طبق قسمت‌هاي اسفار خمسه تورات يعني برشيت (پيدايش)، شموت (خروج)، بميدبار (اعداد)، دواريم (تثنيه)، وييقرا (لاويان) ترتيب يافته‌اند، دعوي آن دارد كه ميدارشي كهن است و در بيشتر جزئيات خود از سبك آثار ميدارشي كهن قرن اول ميلادي تقليد مي‌كند، در حالي كه اين كتاب در كل از اين سبك گذر مي‌كند و سبك وعظ‌هاي متفاوت قرون وسطا را اختيار مي‌كند.