اوکراین خشمگین و شکست جنگ ناب

دکتر مرتضی قورچی، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی در یادداشتی نوشت: پل ویریلیو از معدود برنامه‌ریزان شهری و معمارانی است که به دانش ژئوپلیتیک علاقه‌مند بوده و مطالب ارزشمندی در‌خصوص سرعت جنگ و ژئوپلیتیک به نگارش درآورده است. تیم لوک و جراید توایل در مقاله خود "مکان‌مندی، جنگ و سرعت در پیوند با لجستیک" روابط میان مکان، سرعت و لجستیک را که از ویژگی جنگ‌های جدید است، در اندیشه‌های ویریلیو به خوبی تحلیل کرده‌اند.ویریلیو در مباحث خود تاکید می‌کند که سرعت به همراه لجستیک باید درکانون شروع هر منازعه‌ای که منجر به جنگ می‌شود، قرار گیرد. ویریلیو معتقد است در جنگ سرعت و لجستیک است که می‌تواند به یک"جنگ ناب" شکل دهد!

به نظر می‌رسد روسیه با چنین دیدگاهی در سحرگاه 24 فوریه 2022 دست به حمله‌ای گسترده زد که هدف آن تصرف شهر کیِف پایتخت اوکراین بود. صبح پنجشنبه اخبارتمام رسانه‌های مهم جهان در مورد جنگ اوکراین بود که سبب وحشت و اندوه جهانیان شده بود. همان روز "ترس و وحشت" نه تنها در اوکراینبلکه به سراسر جهان گسترش یافت. تبلیغات گسترده‌ای درخصوص سرعت حرکت نیروهای روسی به سوی شهرهای اوکراین، به‌ویژه کیف، در رسانه‌ها پخش می‌شد و تبلیغات گسترده‌ای از یک جنگ ناب توسط روسیه در رسانه‌ها شکل گرفت. مردم جهان با اندوه فراوان منتظر شنیدن خبر سقوط کیف و نظام سیاسی در اوکراین بودند. اما چنین نشد!

به مرور هسته‌های مقاومت شکل گرفت. ارتش بر ترس اولیه غلبه کرد، رئیس‌جمهور زلنسکی محکم و استوار ایستاد و حاضر نشد از اوکراین خارج شود. روسیه به مرور در چنبره "فضای جریان‌ها"(Spaces of Flows) گرفتار شد.فضای جریان‌ها وضعیتی است که بعد از اواخر قرن بیستم به مرور تمام دولت ـ ملت‌ها را در تار و پو اقتصاد و جامعه شبکه‌ای در هم تنیده است. در این میان روسیه نیز با داشتن دو شهر جهانی (مسکو و سنت پیترزبورگ) جز کشورهایی است که با اقتصاد و جامعه شبکه‌ای ارتباط تنگاتنگی دارد. بنابراین در چنین وضعیتی بعد از این حمله، اقتصاد و مناسبات اجتماعی تنیده شده این کشور با سیستم شبکه‌ای جهان با واکنش پی‌درپی از سوی کشورهای توسعه‌یافته که در کانون اقتصاد شبکه‌ای و مرکز اصلی "فضای جریان‌ها" هستند، مواجه شد. بسته‌های تحریمی پشت سر هم همچون گدازه‌های کوه آتشفشان بر سر روسیه باریدن گرفت و بازارهای مالی، شبکه تولیدات صنعتی، و الیگارش‌های روس را هدف قرار داد. با این حال همه همچنان با ترس و وحشت و نگران از آینده مردم اوکراین، اخبار را دنبال می‌کردند و با توجه به سرعت جابه‌جایی نیروهای روسی،منتظر شنیدن خبر تصرف کیف توسط روس‌ها بودند.که تا امروز این اتفاق نیفتاد و مقاومت به مرور شکل گرفت.

مانوئل کاستلز در کتاب "خشم و امید: جنبش‌های اجتماعی در عصر اینترنت" توضیح می‌دهد که انسان به محض اینکه بتواند بر ترس خود غلبه کند، به مرورترس می‌تواند بهخشمو در نهایت به کنش تبدیل شود.گذر از ترس به خشم در مناسبات اجتماعی اولین مرحله شکل‌گیری هسته‌های مقاومت است. کاستلز توضیح می‌دهد که اگر خشم در "فضای جریان‌ها و شبکه‌های اجتماعی" به خوبی به اشتراک گذاشته شود، انفجار خشم در کنش اجتماعی انسان به‌وجود می‌آید و اینجاست که غلبه بر ترس عظیم سراسر جامعه را فرا‌ می‌گیرد. او همچنین توضیح می‌دهد که یکی از ویژگی‌های متمایز ذهن انسان توانایی تصور آینده است که ناخودآگاه "امید" را به وجود می‌آورد. امید عنصر اساسی در کنش هدف‌جویانه است، امید اضطراب و هیجان منفی را از انسان دفع می‌کند و سبب می‌شود افراد با انگیزه و قدرت بیشتری مطالبه خود را پی‌گیری کنند.

در جنگ اوکراین، هنگامی که اخبار حمایت‌های گسترده جهانی از مردم این کشور در مقابل تجاوز روسیه در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی پخش شد و رئیس‌جمهور زلنسکی توانست با تکیه بر قدرت شبکه‌های فضای مجازی، امید را در دل کسانی به‌ وجود آورد که بر ترس و اضطراب منفی غلبه کرده و خشمگین شده‌اند، توانست این پیام را در اذهان شکل دهد که ارتش و مردم اوکراین می‌توانند مقاومت کنند و خشم خود را نسبت به این تجاوز، با مقاومت نشان خواهند داد. این وضعیت همراه شد با اخبار رسانه‌ها که تحریم روسیه در فضای جریان‌ها بسیار جدی است و حتیبا درج خبرهایی مبنی بر حمایت تسلیحاتی کشورهای حوزه آتلانتیک از اوکراینکه همه اینها به مرور بیشتر و بیشتر امید به مقاومت را در ارتش و مردم این کشور افزایش داد. ترس و خشم و امید مقاومتی را شکل داده است که به نظر می‌رسد سرعت و لجستیک ارتش روسیه را از کار انداخته باشد، لجستیکی که ویریلیو همواره بر آن در سرعت جنگ تاکید داشت. در رسانه شنیده می‌شود که ارتش روسیه کُند و زمین‌گیر شده است و این وضعیت همراه با تصاویر زیادی در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که این ارتش تاکنون آسیب‌های مهمی دیده است. در همین حال، وزیر دفاع اوکراین در روز یکشنبه 27 فوریه در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها اعلام کرد که خشم در میان مردم شکل گرفته است یا به عبارت دیگر مردم از مرحله "ترس"عبور کرده‌اند. اگر مقاومت ادامه یابد و روسیه نتواند با سرعت تمام تکلیف جنگ را مشخص سازد، کاری که در روز‌های گذشته هنوز نتوانسته انجام دهد، آنگاه می‌توان انتظار داشت مردم اوکراین با غلبه بیشتر بر ترس خود و ایجاد خشم گسترده با اذهانی از امید فراوان با هدف اینکه می‌توان تجاوز را دفع کرد، هسته‌های مقاومت ارتش و مردم اوکراین ایجاد شود و مقاومت‌های پارتیزانی و یا جنگ چریکی شهری با تسلیحات جدید حاصل حمایت ژئوپلیتیکی کشورهای حوزه آتلانتیک روسیه را در وضعیت فرسایش قرار دهد، بنابراین می‌توان انتظار داشت ارتش روسیه بیش از این با تلفات گسترده و کندی لجستیک و جنگ فرسایشی مواجه شود. اینجاست که رژیم حاکم بر کرملین، به‌ویژه شخص پوتین، با دریایی از گرفتارهای اقتصادی و اجتماعی حاصل از تحریم‌های گسترده در "فضای جریان‌ها" مواجه خواهد شد که هم‌اکنون نشانه‌های آن صف‌های طولانی مردم روسیه است که می‌خواهند هر چه زودتر پول‌های خود را از بانک‌های روسی خارج کنند. تلفات نظامی جنگ فرسایشی به همراه فشار رسانه‌ها و افکار عمومی جهان و اعتراضات اجتماعی گسترده مردم روسیه در شهرهای این کشور در آینده که عموما آسیب‌های زیادی از تحریم‌های گسترده اقتصاد شبکه‌ای خواهند دید،ممکن است آینده حاکمان کرملین را تیره و تار کند. اینجاست که فهم مولفه‌های فضای جریان‌ها در قرن بیست و یکم برای حاکمان سیاسی کشورها بسیار مهم است، حاکمانی که هنوز با درک ذهنی خود از مولفه‌های سخت قدرت زندگی می‌کنند و در تصمیمات خود به فضای جریان‌ها و اقتصاد و جامعه شبکه‌ای بی‌توجه هستند. به نظر می‌رسد زمان پیروزی در "جنگ‌های ناب" به پایان رسیده است!