وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی ایران در گفت‌وگو با «شرق»
ماهواره‌هایمان صلح‌آمیز و در خدمت رفاه عمومی است
پژوهشگاه فضایی ایران، از سال ۱۳۹۰ با مجوز شورای‌عالی گسترش آموزش‌عالی و به منظور پاسخ‌‌گویی به نیازهای کشور در زمینه علوم و فنون فضایی تأسیس شد. این پژوهشگاه که زیرمجموعه سازمان فضایی ایران است، مأموریت‌هایی چون طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی، موقعیت‌یابی، ناوبری و زیست‌فضا را بر عهده دارد.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
پژوهشگاه فضایی ایران، از سال ۱۳۹۰ با مجوز شورای‌عالی گسترش آموزش‌عالی و به منظور پاسخ‌‌گویی به نیازهای کشور در زمینه علوم و فنون فضایی تأسیس شد. این پژوهشگاه که زیرمجموعه سازمان فضایی ایران است، مأموریت‌هایی چون طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی، موقعیت‌یابی، ناوبری و زیست‌فضا را بر عهده دارد. در سال‌های اخیر، پژوهشگاه فضایی ایران موفق به طراحی و ساخت ماهواره‌های متعددی از جمله «ناهید۲»، «پارس۱» و «مهتاب» شده است. ماهواره ناهید۲ که در سال ۱۴۰۴ با موفقیت پرتاب شد، نخستین ماهواره مخابراتی ایران است که از فناوری باند Ku برای ارتباطات دوطرفه استفاده می‌کند. وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی ایران به کاربردهای متعدد ماهواره‌ها برای بهبود کیفیت زندگی مردم اشاره می‌کند و به «شرق» می‌گوید که قابلیت‌های ماهواره‌ها نه‌تنها برای عموم که گاه برای متولیان کشور ناشناخته مانده است. او تأکید می‌کند که فعالیت‌های پژوهشگاه فضایی ایران کاملا صلح‌آمیز است و این مرکز بر تولید ماهواره‌های غیرنظامی و کاربردی متمرکز است.
تولید ماهواره در تنگنای تحریم
وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی ایران با اشاره به اینکه صنعت فضایی تأثیر خارق‌العاده‌ای روی کیفیت زندگی انسان‌ها داشته است، می‌گوید: «در ایران نه‌تنها بخشی از مردم به اهمیت این صنعت آگاهی کافی ندارند که حتی برخی از سیاست‌گذاران کشور هنوز درک دقیقی از تأثیر صنعت فضایی بر توسعه کشور و ارتقای سطح رفاه و معیشت مردم ندارند».
او ادامه می‌دهد: «اگر به ماهواره‌هایی که تاکنون پرتاب شده‌اند نگاه کنیم، اکثریت قریب به اتفاق این ماهواره‌ها توسط پژوهشگاه فضایی ایران طراحی و ساخته شده‌اند. در حوزه ماهواره‌های ارتباطی، پروژه‌ای مانند ماهواره ناهید را می‌توان مثال زد. فعالیت در این حوزه از بیش از ۲۰ سال پیش، با ماهواره مصباح آغاز شد؛ پلتفرمی طراحی و توسعه یافت و مجموعه‌ای پژوهشی شکل گرفت که بعدها تحت عنوان پژوهشگر و سپس ماهواره‌های ناهید پیگیری شد. اخیرا نیز ماهواره ناهید۲ پرتاب شده که تمامی مراحل طراحی، ساخت، زیرسیستم‌ها و تست‌های این ماهواره‌ها توسط پژوهشگاه انجام شده است».
به گفته رئیس پژوهشگاه فضایی ایران: «در حوزه ماهواره‌های سنجشی هم، پروژه‌هایی مانند ماهواره‌های پارس۱ و پارس۲ توسط پژوهشگاه طراحی و ساخته شده‌اند. همچنین ماهواره‌های دوزیمتری، مانند ماهواره مهتاب، پرتاب شده و داده‌های آن دریافت می‌شود. ماهواره سنجشی مهم کشور، یعنی ماهواره خیام، با قدرت تفکیک یک متر، ساخته و پرتاب‌شده توسط روسیه است؛ اما بهرهبرداری و تحلیل داده‌های آن توسط نیروهای فنی پژوهشگاه انجام می‌شود».
یزدانیان تأکید می‌کند که «ساخت ماهواره‌های کشور در شرایطی انجام شده که ایران در تحریم به سر می‌برد و دانش ساخت ماهواره در کشور بومی‌سازی شده است. بنابراین می‌توان ادعا کرد که در کلاس‌های مختلف ماهواره، توانمندی طراحی و ساخت کاملا در کشور وجود دارد و پژوهشگاه فضایی ایران نقش بسیار پررنگی در رشد، بالندگی و پیشرفت صنعت فضایی کشور ایفا کرده است».
ماهواره خیام در حال ارسال تصاویر به ایران
او در ادامه توضیح می‌دهد: «یکی از ماهواره‌های مهم کشور که بسیار مورد توجه محافل علمی قرار گرفته، ماهواره خیام است. ماهواره خیام، یک ماهواره سنجشی با قابلیت تصویربرداری و قدرت تفکیک یک متر است. این ماهواره، هرچند توسط روسیه ساخته و پرتاب شده، اما بهرهبرداری از داده‌های آن توسط پژوهشگاه انجام می‌شود. به طور کلی، ماهواره‌های کشور را می‌توان به سه کلاس تقسیم کرد: ماهواره‌های سنجشی، ماهواره‌های ارتباطی و ماهواره‌های ناوبری. ماهواره‌های ناهید و خیام نمونه‌هایی از ماهواره‌های ارتباطی و سنجشی هستند که برای کاربری‌های غیرنظامی و کاربردهای اقتصادی و اجتماعی طراحی شده‌اند».
رئیس پژوهشگاه فضایی ایران می‌افزاید: «در حال حاضر ماهواره خیام که حدود دو سال و نیم از عمر مفید آن گذشته و تقریبا دو سال و نیم دیگر از عمرش باقی است، در حال ارسال تصاویر از فضا به ایران است و بخش عمده‌ای از این تصاویر در حوزه کشاورزی و مدیریت منابع آب مورد استفاده قرار می‌گیرد و این تصاویر به نهادهای مختلف از جمله شهرداری‌ها، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و سازمان محیط زیست ارائه می‌شود. بنابراین بهرهبرداری کامل از این ماهواره در اختیار کشور است و عمده کاربرد ماهواره‌های سنجشی در حوزه اقتصادی و توسعه کشور صورت می‌گیرد».
یزدانیان همچنین تأکید می‌کند: «در موضوعات فضایی، گاهی اوقات فعالیت‌های ماهواره‌ای با فعالیت‌های موشکی خلط می‌شود، درحالی‌که این دو حوزه کاملا از هم مجزا هستند. ضمن اینکه باید گفت ماهواره‌برها (که در اصطلاح عمومی به آنها موشک گفته می‌شود) سازوکاری برای انتقال ماهواره به فضا دارند و ممکن است کاربرد نظامی یا غیرنظامی داشته باشند. این در حالی است که پژوهشگاه فضایی ایران صرفا محموله‌ها و ماهواره‌هایی تولید می‌کند که کاربرد نظامی ندارند و درواقع تمرکز این سازمان پژوهشی بر استفاده‌های صلح‌آمیز، اجتماعی و اقتصادی است».
ناهید در خدمت عدالت ارتباطی
او در ادامه به کاربری‌های ارتباطی ماهواره ناهید اشاره کرده و می‌گوید: «ماهواره ناهید می‌تواند در حوزه ارتباطات کشور نقش بسیار مؤثری داشته باشد. در نقاطی از کشور که امکان پوشش سیگنال زمینی وجود ندارد، مانند مناطق صعبالعبور، راهکارهایی چون فیبر نوری یا رادیوهای زمینی قادر به انتقال سیگنال نیستند و تنها راه تأمین ارتباط پایدار استفاده از ماهواره‌ها است».
این مقام مسئول در ادامه توضیح می‌دهد: «با این حال باید گفت که در حوزه پوشش ارتباطی شهری چالش‌هایی وجود دارد؛ گاهی در یک ساختمان یا حتی یک اتاق، کیفیت ارتباطات متفاوت است، زیرا پوشش شبکه‌های ارتباطی سیار سلول‌بندی شده و بهینه‌سازی آن پرهزینه است. حتی در شهر تهران که بیش از ۱۵ سال پروژه‌های بهینه‌سازی انجام شده، هنوز در برخی نقاط کیفیت سیگنال متفاوت است. با این حال نباید از نقش ماهواره‌ها برای پوشش ارتباط در مناطق صعبالعبور چشم‌پوشی کرد».
یزدانیان در ادامه می‌گوید: «در زمینه کیفیت ارتباطات نیز ماهواره‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند. تجربه سفر به برخی کشورها نشان می‌دهد که هنگام انتخاب شبکه، دستگاه‌ها امکان انتخاب بین شبکه زمینی یا ارتباط ماهواره‌ای را دارند. در شرایطی که کاربر در یک نقطه ثابت قرار دارد، ترجیح استفاده از شبکه زمینی است، زیرا کیفیت بهتری ارائه می‌دهد و در صورت نیاز، سیستم به صورت خودکار روی ماهواره سوئیچ می‌کند».
او می‌افزاید: «لازم به ذکر است که ماهواره ناهید، اولین ماهواره ارتباطی کشور، صرفا یک ماهواره آزمایشی بوده و پرتاب آن با موفقیت انجام شد. برای ایجاد تأثیر واقعی و پایدار بر کیفیت ارتباطات، نیازمند یک منظومه کامل ماهواره‌ای هستیم. همان‌‌طور که در شبکه زمینی با داشتن تنها یک BTS نمی‌توان پوشش کافی داشت، در حوزه ماهواره نیز تعداد زیادی ماهواره برای پوشش مناسب لازم است. برای نمونه، در پروژه‌های بین‌المللی ارتباطات ماهواره‌ای، گاهی در یک روز بیش از ۱۰۰ تا ۲۰۰ ماهواره پرتاب می‌شود تا منظومه‌ای کامل ایجاد شود و به نظر می‌رسد حداقل ۴۰ تا ۵۰ ماهواره برای ایجاد پوشش کافی در کشور مورد نیاز است».
این مقام مسئول تأکید می‌کند: «البته باید توجه داشته باشید که ساخت هر ماهواره زمان‌‌بر و پرهزینه است؛ ساخت یک ماهواره معمولا یک تا سه سال طول می‌کشد و سرمایهگذاری قابل توجهی نیاز دارد. تأمین یک منظومه ماهواره‌ای به دو شیوه ممکن است؛ یا توسط توان داخلی کشور با هزینه بالا و یا با مشارکت بین‌المللی. بنابراین، بخشی از نیازها توسط توان داخلی و بخشی دیگر از طریق همکاری‌های بین‌المللی تأمین می‌شود».
یزدانیان در عین حال توضیح می‌دهد: «با تمام این اوصاف باید تأکید کرد که ماهواره‌ها نقش حیاتی در تأمین ارتباطات بحران دارند. در مواقعی که زلزله، آتش‌‌سوزی یا دیگر حوادث طبیعی رخ می‌دهد، بسیاری از زیرساخت‌های ارتباطی زمینی از دسترس خارج می‌شوند. در این شرایط، ماهواره‌ها امکان برقراری ارتباط پایدار و سریع را برای کشور فراهم می‌کنند و به عنوان اولین زیرساخت جایگزین در زمان بحران عمل می‌کنند. همچنین در زمان وقوع سیل‌های اخیر، خطوط اصلی ارتباطی برخی استان‌ها برای ساعت‌ها قطع شد و امکان برقراری ارتباط تلفنی با آنها وجود نداشت. در چنین شرایطی، ماهواره‌ها به عنوان راهکار سریع و مطمئن برای تأمین ارتباط عمل می‌کنند. همچنین، در سیگنال‌رسانی به مناطق صعبالعبور کشور که تعداد آنها کم نیست و به دلیل پهنه جغرافیایی گسترده، دسترسی زمینی امکان پذیر نیست، ماهواره‌ها تنها راهکار مؤثر هستند».
رئیس پژوهشگاه فضایی ایران به نقش ماهواره‌ها برای دسترسی به عدالت ارتباطی اشاره کرده و می‌گوید: «یکی دیگر از موضوعاتی که وزیران ارتباطات چه در دولت‌های گذشته چه در دولت فعلی مطرح کرده‌اند، کاربردی کردن ماهواره‌ها برای پوشش ارتباطات مناطق محروم است. در این راستا، پژوهشگاه فضایی ایران رویکرد دوگانه‌ای دارد؛ هم ساخت ماهواره‌های ارتباطی برای ایجاد منظومه داخلی و هم جلب مشارکت بین‌المللی برای تأمین منظومه‌ها و خدمات گسترده‌تر».
خیز ایران برای مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی فضایی
یزدانیان ادامه می‌دهد: «هرچند استفاده از ماهواره در کشور هنوز مغفول مانده و نیاز به توجه بیشتری دارد، اما در حوزه ارتباطات، تجربه نشان داده است که تمرکز صرف بر بازار داخلی در پروژه‌های ماهواره‌ای و منظومه‌ای منجر به شکست می‌شود. بنابراین، بازار هدف باید فراملی و منطقه‌ای باشد و مشارکت بیش از یک کشور لحاظ شود. این مدل، روشی است که کشورهای اروپایی با وجود درآمد سرانه بالا و سرمایهگذاری قابل توجه در حوزه فضایی آن را دنبال می‌کنند و هفت یا هشت کشور با هم فعالیت فضایی مشترک انجام می‌دهند.
پژوهشگاه فضایی ایران نیز همین رویکرد را دنبال می‌کند. علاوه بر همکاری‌های سنتی با روسیه و چین، پروژه‌های ساخت منظومه و تأمین ماهواره با همکاری کشورهای منطقه پیگیری می‌شود تا منظومه‌های مشترک ایجاد و خدمات به این کشورها ارائه شود».
او همچنین خاطرنشان می‌کند: «نکته‌ای که باید تأکید کنم این است که صحبت‌های پیشین من عمدتا در حوزه ارتباطی بود، اما در حوزه سنجشی نیز کاربردهای بسیار گسترده‌ای برای ماهواره‌ها وجود دارد. یکی از مهم‌ترین این کاربردها، تخمین سطح زیرکشت محصولات کشاورزی است. برای تأمین امنیت غذایی، ضروری است بدانیم هر سال چه میزان از محصولات استراتژیک کشور کشت می‌شوند. با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای می‌توان به دقت سطح زیرکشت محصولاتی مانند گندم، جو، سیب‌زمینی و برنج را تعیین کرد و بر اساس آن، نیاز به تأمین فوری کالاهای اساسی یا برنامه‌ریزی برای مازاد تولید را مشخص کرد».
رئیس پژوهشگاه فضایی ایران در ادامه توضیح می‌دهد: «همچنین در حوزه منابع آب، ماهواره‌ها امکان پایش میزان ورود و خروج آب، شناسایی مناطق در معرض خشکسالی یا سیلاب و مدیریت منابع آبی را فراهم می‌کنند. حتی پدیده‌هایی مانند گرد و غبار هم از طریق تصاویر ماهواره‌ای قابل پیش‌بینی و مدیریت هستند و استفاده از هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های سنجشی ماهواره‌ای نیز امروزه گسترده شده و مستقیم با زندگی و معیشت مردم در ارتباط است. این موضوع نشان می‌دهد که صنعت فضایی، به ویژه در حوزه سنجشی، کاربردی، اقتصادی و حیاتی است».
به گفته یزدانیان «در حوزه ارتباطات، رویکرد دولت چهاردهم صرفا ایجاد دسترسی نبوده است؛ چراکه ایجاد دسترسی ساده کافی نیست و کیفیت دسترسی نیز اهمیت دارد. برای مثال، ممکن است یک روستا به شبکه متصل باشد، اما کیفیت اتصال مطلوب نباشد. هدف ما ایجاد «دسترسی فعال» با کیفیت مناسب برای روستاهای بالای ۲۰ خانوار است. بنابراین، روستاهایی که از طریق طرح USO به شبکه متصل شده‌اند، کیفیت مناسبی دارند و این امر به صورت مستمر پایش و رصد می‌شود».
او درباره فعالیت‌های پژوهشی ایران برای توسعه اینترنت ماهواره‌ای هم توضیح می‌دهد: «در خصوص اینترنت ماهواره‌ای، تحقق آن منوط به داشتن تعداد کافی از ماهواره‌های ناهید است. پرتاب ماهواره ناهید، گام اول در ایجاد این شبکه محسوب می‌شود. با داشتن حداقل ۴۰ تا ۵۰ ماهواره ناهید، می‌توان گفت که ایران در مسیر ایجاد شبکه‌ای مشابه استارلینک قرار دارد. توسعه منظومه‌های ماهواره‌ای به ایجاد پوشش گسترده و بهبود کیفیت شبکه در مناطق صعبالعبور و سراسر کشور کمک خواهد کرد».
این مقام مسئول در ادامه می‌گوید: «رویکرد ایران برای ساخت ماهواره شامل تولید داخلی و همکاری‌های بین‌المللی است. این رویکرد به دلیل محدودیت‌های مالی و فنی، ترکیبی از توان داخلی و مشارکت خارجی خواهد بود تا بتوان منظومه‌های ماهواره‌ای کامل و پایدار ایجاد کرد و البته من فکر نمی‌کنم که عمده کشورهای جهان توان انجام تمامی این فعالیت‌ها به صورت مستقل را داشته باشند. در ایران، ما دانش لازم در حوزه طراحی و ساخت پلتفرم ماهواره‌ای را در اختیار داریم؛ پلتفرم بومی، تجهیزات، زیرسیستم‌ها و دانش ساخت آنها کاملا موجود است. با این حال، توان تولید محدود است و شرایط تحریمی و اقتصادی کشور، همراه با بازگشت طولانی سرمایه، ملاحظات ویژه‌ای را ایجاد می‌کند. برای مثال، سرمایهگذاری در یک پروژه فضایی ممکن است سال‌ها طول بکشد تا بازدهی آن مشخص شود. بنابراین، تمام ملاحظات فنی و اقتصادی، از جمله توان تولید و سرمایهگذاری، در برنامه‌ریزی‌ها مدنظر قرار گرفته‌اند. به همین دلیل، در زمینه تأمین ماهواره و توسعه منظومه‌ها، مشارکت بین‌المللی جزو اولویت‌های ماست و همواره در دستور کار قرار دارد. این مشارکت به ما امکان می‌دهد که منظومه‌های ماهواره‌ای خود را با بهره‌گیری از توان داخلی و همکاری خارجی توسعه دهیم».
تکالیف برنامه هفتم برای توسعه صنعت فضایی
یزدانیان در مورد نسبت برنامه‌های پژوهشگاه فضایی ایران با تکالیف برنامه هفتم توسعه برای صنعت فضایی هم توضیح می‌دهد: «در خصوص برنامه‌های آینده پژوهشگاه، فعالیت‌های ما با تکالیف برنامه هفتم توسعه کشور هماهنگ است. برنامه هفتم به عنوان یک سند بالادستی، چارچوب حرکت صنعت فضایی را مشخص کرده و ما تمامی اقدامات خود را در راستای آن پیش می‌بریم. یکی از محورهای مهم، توسعه زیست‌بوم اقتصاد فضا و ترویج کسب‌وکارهای مرتبط است که مطابق سیاست‌های کلی کشور و برنامه هفتم، در دستور کار پژوهشگاه قرار دارد. همچنین توسعه کاربردهای صنعت فضایی و تجاری‌سازی فناوری‌ها به طور ویژه مورد توجه است. علاوه بر برنامه هفتم، برنامه ۱۰ ساله صنعت فضایی کشور نیز تصویب شده و گام‌های اجرایی برای رسیدن به اهداف بلندمدت در آن ترسیم شده است. به عنوان نمونه، در این برنامه پیش‌بینی شده بود که بستر تست و آزمون ماهواره‌های کلاس جرمی نیم‌تن فراهم شود و خوشبختانه اکنون این بستر در کشور ایجاد شده است».
او ادامه می‌دهد: «بر اساس برنامه‌های پیش‌بینی‌شده، تا سال ۱۴۰۷ باید بستر تست و آزمون ماهواره‌های یک‌تنی در کشور فراهم شود. در این راستا، آزمایشگاه AIT مربوط به ماهواره‌های یک‌تنی در حال توسعه است و ان‌شاءالله تا پایان این سال، این بستر به طور کامل آماده خواهد شد. همچنین، برای دستیابی به قابلیت پرتاب ماهواره‌های بزرگ‌تر، برنامه‌ریزی شده تا پایان سال ۱۴۱۱ یا اوایل ۱۴۱۲، بستر تست و آزمون ماهواره‌های سه‌تنی ایجاد شود و مطالعات مربوط به این آزمایشگاه نیز آغاز شده است. تمامی این برنامه‌ها کاملا با اسناد بالادستی کشور هماهنگ است».
رئیس پژوهشگاه فضایی ایران با اشاره به اینکه هنوز تصور درستی درباره توسعه زیست‌بوم اقتصاد فضایی در کشور وجود ندارد، توضیح می‌دهد: «یکی از موضوعاتی که باید به طور ویژه به آن توجه شود توسعه زیست‌بوم اقتصاد فضایی است. علی‌رغم کاربردهای متعدد صنعت فضایی، هنوز در کشور ما تصوری درست از ظرفیت‌های اقتصادی این صنعت شکل نگرفته است. بسیاری از دستگاه‌های اجرایی کشور اهمیت صنعت فضایی را درک نکرده‌اند و از ظرفیت‌های آن برای برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت کلان بهره نمی‌برند. برای مدیریت استراتژیک مبتنی بر داده‌های قابل اعتماد، صنعت فضایی یکی از منابع اصلی اطلاعات محسوب می‌شود».
یزدانیان ادامه می‌دهد: «متأسفانه، زیست‌بوم اقتصادی فضا در کشور هنوز شکل نگرفته و آنجاهایی که شکل گرفته، عمدتا دولتی است. حتی در حال حاضر، اگر دستگاه‌ها یا کسب‌وکارها بخواهند از داده‌های فضایی استفاده کنند، باید به دولت مراجعه کنند تا داده‌ها در اختیارشان قرار گیرد؛ برای مثال تصاویر ماهواره خیام توسط دولت ارائه می‌شود. بنابراین ایجاد یک زیست‌بوم پویا و مبتنی بر فعالیت بخش خصوصی ضروری است. شرکت‌های خصوصی باید توانایی دریافت داده‌ها از دولت و ارائه خدمات و سرویس‌ها در حوزه‌های مختلف مانند کشاورزی، مدیریت منابع آب، محیط زیست و ارتباطات را داشته باشند. در حوزه ارتباطات نیز، ایجاد اپراتورهای خصوصی با حمایت تسهیل‌گرانه دولت، از اهداف کلیدی است. تنها در چنین اکوسیستمی، بخش خصوصی می‌تواند به صورت فعال و پویا فعالیت کند و صنعت فضایی کشور به بلوغ اقتصادی واقعی دست یابد. تمرکز ما در پژوهشگاه فضایی ایران بر توسعه این زیست‌بوم با همکاری بخش خصوصی است و امیدواریم اطلاع‌رسانی و جلب توجه به حوزه فضایی در کشور بیش از پیش افزایش یابد».
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
