فراز ‌و ‌نشیب نهاد امر‌به‌معروف و نهی‌از‌منکر در عربستان ۱

اصیل بشر اهیل-ترجمه: زهرا کریمی 2: جده: نقش کمیسیون امر ‌به ‌معروف و نهی‌ از ‌منکر در عربستان همواره به صورت ارشاد و راهنمایی جامعه برای مسلمانِ بهتر شدن بوده است. ولی در سال 1979، پس از آغاز نهضت بیداری اسلامی، کمیسیون امر ‌به‌ معروف و نهی ‌از‌ منکر از شکل اصلی خود فاصله گرفت. گروهی از مردان متعصب در این نهاد گرد آمدند و براساس اندیشه‌های افراطی و به دلیل قدرت بی‌حدومرز، از دوست جامعه به دشمن مردم تبدیل شدند. در سال‌های اخیر عربستان سعودی مجموعه سیاست‌های اصلاحی را تحت برنامه چشم‌انداز 2030 به اجرا گذاشته که هدف آن ارتقای سطح زندگی مردم است و جامعه را به وضعیت اسلام اعتدالی بازگردانده است. یکی از سیاست‌های اصلاحی که توجه زیادی را جلب نکرد ولی اهمیت زیادی داشت، کاهش درخورتوجه قدرت کمیسیون امر به‌ معروف و نهی ‌از ‌منکر بود. این اقدام بی‌سابقه کاری ضروری بود که طی دهه‌ها از اجرای آن اجتناب شده بود.

شیخ احمد‌بن قاسم‌القمادی که یکی از روحانیون و دبیر سابق کمیسیون امر ‌به ‌معروف و نهی ‌از‌ منکر در مکه می‌گوید: کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر در سال 1940 تأسیس شد ولی همواره در خدمت ارشاد معنوی جامعه فعالیت می‌کرد. در آن زمان جامعه شاهد هم‌زیستی مذهب و مدرنیسم بود. این هماهنگی تا سال 1979 وجود داشت. در آن روزها والدین با محبت با فرزندان رفتار می‌کردند. به یاد ندارم که کسی نفرت‌پراکنی کند و خواستار نفی پیروان دیگر مذاهب، مقابله با دیگر دیدگاه‌ها و فرهنگ‌ها باشد. در کل کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر نمونه‌ای از تحمل و رواداری، خوش‌بینی و گشاده‌رویی بود. دروس مدارس هم‌زیستی و تفکر مستقل را ترویج می‌کرد. فرهنگ تعصب، افراط‌گرایی، نفرت، مرگ، نفی دیگران و ترس از پیشرفت‌های علمی و اجتماعی هنوز در نظام آموزشی رسوخ پیدا نکرده بود. پدران و مادران ما از معنویت و خلوص مذهبی خاندان سعودی سخن می‌گفتند که با دیدگاه‌های سیاسی یا اغراق در اخلاقیات آلوده نشده بود. فرهنگ کشور عربستان سعودی تا پیش از سال 1979 مبتنی‌بر مذهبی اعتدالی با نگرش مثبت نسبت به زندگی بود. زنان در عربستان سعودی در آن زمان بهترین شخصیت را داشتند. زنان اعتماد‌به‌نفسی قوی داشته و محدودیت‌های غیرمنطقی درباره لباس و رفتارشان به آنها تحمیل نمی‌شد. ولی گسترش افراط‌گرایی به شکل‌گیری دیدگاهی انجامید که به افول جایگاه و ازمیان‌رفتن نقش زنان در جامعه منجر شد. به‌همین‌ترتیب هنر خلاقانه که در دهه 1970 در حال شکفتن بود، تحت فشار این محدودیت‌ها آسیب جدی دید.

در سال 1976، فعالیت کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر گسترش یافت و بر‌اساس حکم سلطنتی شعبه‌های آن در حجاز و نجد در هم ادغام و شیخ عبدالعزیز الشیخ به ‌عنوان رئیس آن تعیین شد. چهار سال بعد (پس از وقایع سال 1979) در 5 سپتامبر 1980 حکم سلطنتی دیگری صادر شد و اساس کار این نهاد مذهبی را مشخص کرد. براساس این حکم چهار دستور صادر شد: تعیین جایگاه مدیر‌کل امر به معروف و نهی از منکر؛ ایجاد پایه‌ای قدرتمند برای مدیر‌کل، تعیین مقررات مربوط به کارکنان و اعضای نهاد امر به معروف و نهی از منکر؛ و تعیین وظایف این نهاد در شهر و روستا. صدور این حکم به معنای جهشی بزرگ در ساختار اجرائی و قانونی نهاد امر به معروف و نهی از منکر بود. افراطیون تلاش کردند تا شیوه متعارف زندگی مردم را گناهکارانه جلوه دهند؛ ولی ایجاد چنین تصویر مرتجعانه‌ای در خارج از کشور شکاف عمیقی میان عربستان سعودی و جهان متمدن ایجاد کرد.

در سال 1979 جهیمان العتیبی و هوادارانش به مسجد اعظم مکه تعرض کرده و به نمازگزاران با اسلحه و مواد منفجره حمله کردند. پس از این واقعه نهضت «الصحوه» (بیداری اسلامی) در عربستان سعودی آغاز شد. عبدالعزیز الخدر، نویسنده کتاب «سعودی: تاریخ یک کشور و یک جامعه» می‌گوید: «کنترل وسایل ارتباط جمعی تنها راه برای کاهش زیان‌های گروه‌ العتیبی بود. پرونده العتیبی و یارانش با محکومیت و اعدام العتیبی و برخی از همراهان بسته شد و دیگر نامی از آنها برده نشد. ذکر نام جهیمان در مطبوعات ممنوع شد. در فاصله سال‌های 1980 تا 1991 تحولات درخور‌توجهی در برنامه‌های تلویزیون و موسیقی به وجود آمد که حتی کودکان آن را احساس می‌کردند. نمایش فیلم ممنوع شد و پخش موسیقی کاهش یافت. حضور زنان خواننده در تلویزیون ممنوع شد ولی در رادیو ادامه یافت. فعالیت‌های فوق‌برنامه با جهت‌گیری مذهبی افزایش پیدا کرد».

القمادی می‌گوید: «در سال‌های دهه 1980 به دلیل نقش برجسته کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر، جامعه سعودی تحول بزرگی را تجربه کرد. برخی از افراد ذی‌نفوذ در عربستان سعودی به گروه‌های تروریستی پیوستند و پیرو سازمان‌هایی مانند اخوان‌المسلمین، القاعده و بعدها داعش شدند که اهداف سیاسی خاصی را دنبال می‌کردند. کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر با نیازهای جامعه مدرن عربستان سازگار نبود.

الخدر شرح می‌دهد که شکاف میان جامعه و کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر در مطلبی در روزنامه مکه در 13 سپتامبر 2014 چنین توضیح داده شده: مسئله مشکل‌ساز درباره کار این نهاد چگونگی ارتباط آن با فضاهایی است که آزادی فردی در عبادت و زندگی شخصی را شامل می‌شود. مأموریت نهاد امر به معروف و نهی از منکر، ارشاد و راهنمایی بر‌اساس عطوفت و دوری از تقابل با مردم یا اجبار جامعه به انجام فرایضی است که درباره آنها اختلاف‌نظر وجود دارد. ولی گاه اعضای این نهاد رفتار بدی با مردم داشتند.

هرچند بخش بزرگی از مردم عربستان در ابتدا از این نهاد حمایت می‌کردند ولی رهبری عربستان، روشنفکران و شهروندان مسئول متوجه خطری بودند که این نهاد برای جامعه ایجاد می‌کرد. ملک عبداله نسبت به قدرت فزاینده کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر نگران بود. در سال 2002 آتش‌سوزی در یک مدرسه دخترانه در مکه اتفاق افتاد که نشان داد نگرانی ملک عبداله درست است. گزارش شد که اعضای نهاد امر به معروف و نهی از منکر از خروج دختران از مدرسه جلوگیری کردند چون دخترها چادر عربی نداشتند. در نتیجه این رفتار، 15 دانش‌آموز دختر جان خود را از دست دادند. رسوایی بین‌المللی خشم ملک عبداله را دامن زد ولی در آن زمان ملک عبداله ولیعهد بود و به دلیل وضعیت جسمی نامناسب ملک فهد، او نتوانست پادشاه بیمار را ترغیب کند که پا پیش بگذارد و اصلاحات لازم را درباره کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر انجام دهد.

سه سال بعد ملک عبداله به پادشاهی رسید. او تلاش کرد تا مدیریت کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر را به فرد معتدل‌تری واگذار کند ولی به دلیل وجود بوروکراسی دیرپا و تعصب شدید اعضای این نهاد، اندیشه‌های اعتدالی در آن رسوخ نکرد و راهکار ملک عبداله نتوانست مشکل را حل کند.

اعضای وابسته به کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر به آزار شهروندان و گردشگران ادامه دادند، به نحوی که بر اثر تعقیب اتومبیل، چند نفر کشته شدند. آنها ابزار موسیقی را نابود می‌کردند، به سالن‌های زیبایی هجوم می‌آوردند، سر مردان را می‌تراشیدند، مردم را شلاق می‌زدند، کتاب‌ها را می‌سوزاندند و هیچ نظارتی بر کار آنها وجود نداشت. تا آنکه در 11 آوریل سال 2016 تصمیمی غیرمنتظره گرفته شد. دولت عربستان حکمی سلطنتی صادر کرد و امتیازهای کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر را از این نهاد گرفت و اعضای این نهاد را از تعقیت و پرس‌وجوی مردم و دستگیری افراد مظنون به انجام جرم منع کرد. اعضای این نهاد موظف شدند که در مواقع لزوم به پلیس و نیروهای امنیتی گزارش دهند.

القمادی می‌گوید: «به نظر می‌رسد که امروزه عربستان سعودی با شرایط قبل از سال 1979 پیوند خود را بازیافته است. تصمیمات اساسی مانند پذیرش حق زنان برای رانندگی، اصلاحات در نظام آموزشی و نابودی نیروهای افراطی هوادار خشونت که از سوی پادشاهی آگاهانه اتخاذ می‌شود، سبب شده که هنر در عربستان سعودی به جایگاه طبیعی خود بازگردد. پروژه‌های اقتصادی عظیمی آغاز شده که نشان می‌دهد زندگی دوباره روح واقعی خود را باز‌یافته است. امروزه جامعه عربستان در بهترین وضعیت خود قرار دارد و ارزش‌های اجتماعی، خوش‌بینی و امید به آینده تقویت شده است. عربستان با افراط‌گرایی در منطقه مخالف است. نحوه برخورد با زنان نیز تغییر کرده است. زنان به استادیوم‌ها راه یافته‌اند و حق دارند پاسپورت بگیرند و بدون سرپرست مرد سفر کنند و مشاغل مدیریتی داشته باشند.

نقش کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر بسیار ملایم شده است. فعالیت‌های نامناسب به شهرت این نهاد و به جایگاه پادشاهی عربستان به ‌عنوان مجری اصول اسلامی آسیب وارد آورده بود، ولی تحولات اخیر عدم توازن را اصلاح کرد و توازن و اعتدال را به این نهاد بازگرداند.

پی‌نوشت‌ها:

1- Rise and fall of the Saudi religious police;

ASEEL BASHRAHEEL

September 22, 2019

https://www.arabnews.com/node/1558176/saudi-arabia

2- عضو هیئت‌علمی بازنشسته دانشگاه مازندران