مقایسه توان نظامی هند و پاکستان
در شرایط فعلی هزینه‌های سیاسی عدم اقدام نظامی و تشدید آن بیش‌تر از خطرات اقتصادی و بین‌المللی گسترده‌تر شدن جنگ میان هند و پاکستان است. از همین احتمال گسترش دامنه جنگ میان دو کشور بیش‌تر است.
به گزارش گروه رسانه ای شرق؛ تنش میان هند و پاکستان پس از سال‌ها آرامش نسبی در روابط میان دو کشور بار دیگر بالا گرفته است. هند به تازگی حملات نظامی شبانه را علیه پاکستان انجام داد و مکان‌های متعددی را در کشمیر تحت کنترل پاکستان و به شکلی عمیق‌تر در قلمرو پاکستان هدف قرار داده است. مقام‌های امنیتی اعلام کرده‌اند که در آن حمله از سیستم‌های تسلیحاتی دقیق از جمله از پهپاد‌ها استفاده شده بود.
در حالی که هنوز عدم قطعیت زیادی در مورد آن چه رخ داده وجود دارد، واضح است که هر دو طرف در مقایسه با سال‌ها و شاید دهه‌های گذشته به یک درگیری بزرگ نزدیک‌تر شده‌اند.
ما پیش‌تر شاهد این نوع از بحران‌ها بوده‌ایم. هند و پاکستان در گذشته در سال‌های ۱۹۴۷، ۱۹۶۵، ۱۹۷۱ و ۱۹۹۹ جنگ‌های تمام‌عیاری را تجربه کرده‌اند. هم چنین، در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ حملات فرامرزی بین دو طرف رخ داد که منجر به بروز جنگ بزرگتری نشد.
آن درگیری‌ها محدود بودند، زیرا با توجه به این که هر دو طرف دارای سلاح‌های هسته‌ای هستند، این درک وجود داشت که تشدید درگیری به یک جنگ تمام‌عیار بسیار خطرناک منجر خواهد شد. این امر باعث شد هر دو طرف تا حدودی خود را کنترل کرده یا دست کم جانب احتیاط را رعایت کنند.
هم چنین، فشار‌های خارجی از سوی آمریکا و سایر بازیگران وجود داشته تا اجازه ندهند این درگیری‌ها از کنترل خارج شوند. در حالی که ممکن است هر دو طرف اکنون خویشتن‌داری مشابهی را از خود نشان دهند، این احتمال وجود دارد که فشار کم تری از سوی کشور‌های دیگر برای وادار کردن آنان به انجام این کار وجود داشته باشد. در چنین بستری، تنش‌ها می‌توانند به سرعت تشدید شوند. زمانی که تنش‌ها تشدید می‌شوند دشوار می‌توان هر دو طرف را به عقب نشینی و بازگشت به جایی که پیش‌تر در آن قرار داشتند متقاعد ساخت.
چرا هند اکنون به پاکستان حمله کرده است؟
هند می‌گوید که این حمله را در تلاقی اقدام تروریستی ماه گذشته علیه گردشگران هندی در منطقه به شدت میلیتاریزه (نظامی شده) کشمیر صورت گرفته است. آن حمله ۲۶ کشته برجای گذاشت.
پس از آن حمله تروریستی، گروهی به نام "جبهه مقاومت" مسئولیت آن را بر عهده گرفت، اما متعاقبا این ادعا پس گرفته شد، بنابراین در مورد منشاء آن حمله ابهاماتی وجود دارد. منابع هندی می‌گویند آن گروه که نسبتا جدید التاسیس می‌باشد در امتداد "لشکر طیبه" یک گروه شبه نظامی از پیش موجود تشکیل شده که سال هاست در پاکستان فعالیت و حضور دارد.
پاکستان هرگونه دخالت در حمله به گردشگران را رد کرده است. با این وجود، در گذشته شواهدی وجود داشته که نشان داده بخش‌هایی از نهاد‌های دولتی یا ارتش پاکستان از گروه‌های مشابهی حمایت کرده‌اند. این حمایت می‌تواند از نظر ایدئولوژیکی، مالی یا از طریق انواع دیگر کمک‌ها صورت گرفته باشد. در حملات تروریستی قبلی در هند، سلاح‌ها و سایر تجهیزات از پاکستان تامین شده بودند. برای مثال، در حمله تروریستی بمبئی در سال ۲۰۰۸ میلادی، دولت هند شواهدی ارائه کرده بود که با استناد به آن ادعا می‌کرد افراد مسلح از طریق تلفن توسط افرادی در پاکستان هدایت می‌شدند.
با این وجود، تاکنون هیچ مدرکی دال بر ارتباط پاکستان با حمله علیه گردشگران در کشمیر ارائه نشده است. هم چنین، هندوستان بار‌ها از پاکستان خواسته که آن گروه‌ها را منحل کند. در حالی که رهبران آن گروه‌ها گهگاه زندانی شده بودند، بعدا آزاد شدند، از جمله مغز متفکر ادعایی حمله بمبئی در سال ۲۰۰۸ میلادی. هم چنین، مدارس مذهبی در پاکستان سال‌ها به تامین نیرو برای گروه‌های شبه نظامی متهم شده‌اند. این مدارس هنوز هم مجاز به فعالیت در پاکستان هستند و کنترل دولتی اندکی بر فعالیت شان وجود دارد.
در همین حال، پاکستان ادعا می‌کند که حملات در کشمیر توسط کشمیری‌های محلی که به "اشغال" هند اعتراض می‌کنند یا توسط پاکستانی‌هایی که به صورت خودجوش برای انجام چنین اقداماتی عمل می‌کنند صورت گرفته‌اند.
هزینه سیاسی برای عدم اقدام
باید دید که هر یک از طرفین حاضر به پرداخت چه هزینه‌ای برای تشدید تنش‌ها هستند. از نظر اقتصادی، اگر درگیری بزرگتری رخ دهد، هزینه بسیار کمی برای هر دو طرف وجود دارد چرا که عملا هیچ گونه تجارتی بین هند و پاکستان وجود ندارد. دهلی نو احتمالا در محاسبات خود این موضوع را در نظر گرفته که اقتصاد به سرعت رو به رشد آن کشور از حملاتش علیه کشمیر آسیبی نخواهد دید و سایر کشور‌ها کماکان به تجارت و سرمایه گذاری در هند ادامه خواهند داد. انعقاد یک قرارداد تجاری میان هند با بریتانیا پس از سه سال مذاکره میان دو کشور این تصور را در ذهن رهبران هند تقویت خواهد کرد. این قرارداد در تاریخ ۶ مه، درست پیش از حملات پاکستان امضا شد.
هم چنین، از نظر اعتبار بین المللی هیچ یک از دو طرف چیز زیادی برای از دست دادن نخواهند داشت. کشور‌های غربی در برهه زمانی بحران‌های پیشین به سرعت اقدامات نظامی انجام شده توسط هر یک از طرفین را محکوم کرده و مورد انتقاد قرار می‌دادند. با این وجود، در روز‌های اخیر اکثر آن کشور‌ها این دیدگاه را دارند که این درگیری طولانی مدت یک مسئله دوجانبه است که هند و پاکستان باید خود آن را حل و فصل کنند. بنابراین، نگرانی اصلی هر دو طرف هزینه سیاسی است که از عدم اقدام نظامی متحمل خواهند شد.
دولت "نارندرا مودی" نخست وزیر هند پیش از حمله تروریستی ۲۲ آوریل ادعا کرده بود که وضعیت امنیتی در کشمیر رو به بهبود است و مردم عادی هند می‌توانند با خیال آسوده به آن منطقه سفر کنند. این ادعا‌ها با اتفاقاتی که آن روز رخ داد، تضعیف شد و واکنش دولت هند را حائز اهمیت ساخت. اکنون اگر پاکستان به حملات هند واکنش نشان ندهد، دولت و به ویژه ارتش آن کشور باید هزینه زیادی را برای این انفعال بپردازند.
ارتش پاکستان سال هاست که نقش گسترده خود در سیاست ملی آن کشور را با طرح این ادعا توجیه کرده که در مقابل تجاوز هند ایستاده و از ملت پاکستان دفاع کرده است. اگر آن ارتش اکنون اقدامی انجام ندهد این ادعا از نظر مردم پاکستان توحالی به نظر خواهد رسید.
کم‌ترین میانجی گری خارجی؛ زمینه ساز گسترش درگیری
امید ناظران بین المللی آن است که اقدام نظامی محدودی وجود داشته باشد که تنها چند روز به طول انجامد و سپس اوضاع به سرعت آرام شود همان طور که در گذشته این سناریو رخ داده بود، اما هیچ تضمینی در این باره وجود ندارد.
در این میان، میانجی گران چندانی برای کاستن از شدت تنش وجود ندارند. "دونالد ترامپ" رئیس جمهور آمریکا درگیر رسیدگی به منازعات دیگری در اوکراین، غزه و حملات شورشیان انصارالله در یمن است و دیپلماسی دولت او تاکنون ناکارآمد بوده است. اخیرا زمانی که از ترامپ در مورد حمله هند سوالی مطرح شد او پاسخ داد که این حمله "شرم آور" بوده و او امیدوار است که به سرعت پایان یابد. این موضع کاملا متفاوت با موضع گیری روسای جمهور پیشین آمریکا در برهه‌های زمانی‌ای بوده که هند و پاکستان با یکدیگر درگیر می‌شدند.
دهلی نو و اسلام آباد احتمالا باید خود به تنهایی این دور از مناقشه فیمابین را حل و فصل کنند. هر یک از آن طرفین اگر تصمیم بگیرند که ابتدا کوتاه بیایند یا عقب نشینی کنند ممکن است مجبور به پرداخت هزینه سیاسی قابل توجهی شوند.
تهدید هند برای قطع آب پاکستان؛ پیش زمینه‌ای برای گسترش درگیری‌ها
پس از حمله ماه آوریل در کشمیر که منجر به کشته شدن ۲۶ غیرنظامی شد، هند از یک معاهده ۶۵ ساله تقسیم آب خارج شد و منطقه را در آشفتگی رها کرد. هند پس از آن که ادعا کرد پاکستان با آن حمله مرتبط بوده است، روابط خود را با اسلام آباد کاهش داد و از معاهده مهم آب‌های سند مصوب سال ۱۹۶۰ میلادی خارج شد. آن معاهده یک توافق سه جانبه بین هند، پاکستان و بانک جهانی بود که به دهلی نو امکان دسترسی به سه رودخانه شرقی و به اسلام اباد امکان دسترسی به سه رودخانه غربی سند، جهلم و چناب را می‌داد.
از زمان تبدیل شدن هند و پاکستان به دو کشور مستقل پس از تقسیم شبه قاره توسط بریتانیا در سال ۱۹۴۷ میلادی، هند و پاکستان چندین جنگ بزرگ بر سر منطقه کشمیر انجام داده‌اند، اما آن معاهده آبی هرگز نقض نشده بود. کنار گذاشتن آن معاهده از سوی هند خود یکی از عوامل مهم تشدید تنش میان دهلی نو و اسلام آباد بوده است.
اگرچه هند نمی‌تواند در حالت عادی جریان آب به پاکستان را محدود کند، اما اگر سد‌های بزرگی بسازد این قابلیت را خواهد داشت، زیرا مخازن بالادستی آن ظرفیت ذخیره جریان سنگین آب از رودخانه‌های غربی را ندارند. هر زمان که هند موفق به ذخیره سهم همسایه خود شود، تاثیر آن بر پاکستان می‌تواند شدید باشد، زیرا اقتصاد اسلام آباد متکی بر کشاورزی است و آب شریان حیاتی آن است.
۸۰ درصد از کشاورزی و تقریبا یک سوم از برق آبی آن کشور به آب حوضه سند وابسته است. در کشوری، چون پاکستان با ۲۴۷.۵ میلیون نفر جمعیت، بخش کشاورزی ۲۴ درصد از تولید ناخالص داخلی و ۳۷.۴ درصد از اشتغال آن را تشکیل می‌دهد. کارشناسان تخمین می‌زنند که هند برای ساخت سد‌ها به ۱۵ تا ۲۰ سال زمان نیاز خواهد داشت.
چرا پاکستان نمی‌تواند درگیری دیگری با هند را تحمل کند؟
آسیب پذیری اقتصادی پاکستان تشدید طولانی مدت درگیری را به طور خاص برای آن کشور خطرناک می‌سازد. برای پاکستان، پیامد‌های اقتصادی یک درگیری طولانی مدت دیگر به طور قابل توجهی شدیدتر از پیامد‌های آن برای هند خواهد بود و هرگونه تشدید مداوم تنش را به طور خاص خطرناک می‌سازد. سرویس سرمایه‌گذاری "مودیز" در تاریخ ۵ مه در مورد خطرات این موضوع هشدار داد. "مودیز" اعلام کرده است: "تنش‌ها با هند احتمالا بر رشد اقتصادی پاکستان تأثیر می‌گذارد و مانع تثبیت مالی می‌شود و ثبات اقتصاد کلان آن کشور را به عقب می‌راند". اقتصاد پاکستان که تحت برنامه ۷ میلیارد دلاری صندوق بین‌المللی پول بهبودی آزمایشی را نشان می‌دهد در صورت گسترش دامنه جنگ می‌تواند سقوط کند.
از نظر تاریخی، چنین درگیری‌هایی پاکستان را بی‌ثبات کرده‌اند. جنگ در افغانستان تأثیر مخربی داشته و به افزایش خشونت‌های فرقه‌ای، تکثیر سلاح و مواد مخدر و ظهور گروه‌های افراطی که اقتدار دولت را به چالش می‌کشیدند، دامن زده بود.
امروزه اقتصاد پاکستان کماکان به شدت آسیب پذیر است. بدهی خارجی پاکستان تا دسامبر ۲۰۲۴ میلادی از ۱۳۱ میلیارد دلار فراتر رفته بود، در حالی که ذخایر ارزی آن کشور حدود ۱۰ میلیارد دلار است و به سختی سه ماه واردات را پوشش می‌دهد. هرگونه تشدید درگیری نظامی بیش‌تر می‌تواند دسترسی پاکستان به بازار‌های سرمایه خارجی و تأمین مالی دوجانبه را به خطر بیاندازد، چالش‌های بازپرداخت را تشدید کند و ذخایر را تحت فشار قرار دهد. برنامه صندوق بین المللی پول نیز می‌تواند با افزایش ریسک ژئوپولیتیکی از مسیر خود خارج شود.
ژنرال "قمر جاوید باجوا" فرمانده سابق ارتش پاکستان در سال ۲۰۲۱ میلادی هشدار داده بود که آن کشور فاقد سوخت کافی برای تامین سوخت تانک‌های خود و حتی فاقد بودجه لازم برای راه اندازی تانک هاست.
میزان آسیب پذیری اقتصادی کم‌تر هند در مواجهه با جنگی تمام عیار
در مقابل، هند در موقعیت بسیار قوی‌تری قرار دارد. تجارت دوجانبه بین هند و پاکستان همان گونه که پیش‌تر ذکر شد کماکان ناچیز است و کم‌تر از ۰.۵ درصد از کل صادرات هند در سال ۲۰۲۴ را تشکیل می‌دهد. حتی در یک بن‌بست طولانی مدت نیز فعالیت اقتصادی هند با حداقل اختلال مواجه خواهد شد. البته ممکن است هزینه‌های غیرمستقیمی برای دهلی نو وجود داشته باشد از جمله آن که افزایش شدید هزینه‌های دفاعی می‌تواند روند تثبیت مالی آن کشور را کُند سازد و منابع را از اولویت‌های توسعه منحرف کند.
هم چنین، افزایش هزینه‌های نظامی می‌تواند مانع گسترش زیرساخت‌ها شود و تخصیص بودجه برای برنامه‌های اجتماعی را کاهش دهد. علاوه بر آن، هند با فشار‌های امنیتی در جبهه‌های مختلف، به ویژه در امتداد مرز‌های مورد مناقشه با چین مواجه است و تشدید وضعیت امنیتی در دو جبهه باعث تحمیل هزینه‌هایی بر هند خواهد شد، اگرچه این هزینه‌ها قابل مدیریت هستند، اما احتیاط استراتژیک را در مورد رخداد‌های بعدی به امری ضروری تبدیل می‌کنند.
در نتیجه، وضعیت هند در مقایسه با خطرات اقتصادی وجودی که پاکستان با آن مواجه است، در شرایط بهتری قرار دارد. برای اسلام‌آباد، درگیری نظامی ممکن است یک نقطه اجماع سیاسی موقت در بحبوحه ناآرامی‌های داخلی باشد، اما آسیب اقتصادی آن پایدار خواهد بود. پاکستان که در حال حاضر به حمایت چین متکی است، با افزایش بدهی ۲ میلیارد دلاری مواجه بوده و در معرض خطر وابستگی بیش‌تر به پکن قرار دارد وضعیتی که روابط آن کشور را با متحدان غربی اش به طور خاص با ایالات متحده پیچیده‌تر می‌سازد.
درگیری، اقتصاد پاکستان را در معرض خطر قرار می‌دهد
اقتصاد واقعی پاکستان به ویژه در بخش کشاورزی نیز از جنگی تمام عیار متحمل آسیب خواهد شد. تعلیق معاهده آب‌های رود سند در سال ۱۹۶۰ میلادی به صورت یکجانبه و از سوی هند، سیگنال وجود خطر ایجاد بی ثباتی مجدد را ارسال می‌کند. کشاورزی کماکان ستون فقرات اقتصاد پاکستان است و تقریبا ۴۰ درصد از نیروی کار آن کشور در آن بخش مشغول به کار هستند. در کنار بی‌ثباتی سیاسی مداوم و اثرات ماندگار سیل ۲۰۲۲ میلادی، پاکستان برای مواجهه با یک شوک بزرگ دیگر آمادگی ندارد. یک بحران واحد می‌تواند باعث فروپاشی اقتصادی و رنج جمعی پاکستانی‌ها شود. برای اسلام‌آباد، اجتناب از تشدید قابل توجه تنش می‌تواند درباره مسئله بقا باشد.
تاکنون "شهباز شریف" نخست وزیر پاکستان وعده داده است که "این عمل شنیع تجاوز بدون مجازات نخواهد ماند". با این وجود، با توجه به مشکلات اقتصادی و سیاسی، بعید به نظر می‌رسد "شریف" که ارتش تحت رهبری اش به شدت از هند ضعیف‌تر است، از یک جنگ تمام عیار استقبال کند. با این وجود، ممکن است تصمیم گیرنده اصلی شخص او نباشد.
از نظر تاریخی، فرمانده ارتش پاکستان همواره قدرت پشت سیاستمداران منتخب بوده است. نخست وزیران منتخب پاکستان اغلب توسط ارتش آن کشور و نه از طریق صندوق رای از قدرت برکنار شده‌اند. آخرین سیاستمداری که در کودتای قانون اساسی که توسط ارتش ترتیب داده شده بود از قدرت برکنار شد "عمران خان" بود که در سال ۲۰۲۲ میلادی مجبور به کناره گیری از مقام خود شد. او به عنوان محبوب‌ترین سیاستمدار تاریخ پاکستان، در سال ۲۰۲۳ میلادی دستگیر شد. عمران خان هنوز در زندان به سر می‌برد.
مشکلی که "شهباز شریف" و برادر مُسن و قدرتمندش "نواز شریف" نخست‌وزیر سابق و باسابقه پاکستان آن مواجه هستند این است که ژنرال "عاصم منیر" فرمانده فعلی ارتش پاکستان مردی که به دلیل مواضع تندش در قبال ناآرامی‌های داخلی و نظامی و هم چنین انزجارش از عمران خان، برای فرماندهی ارتش انتخاب شده، یک متعصب مذهبی است که از هند نفرت دارد. پدر منیر امام مسجد بوده و اعضای خانواده‌اش در طول تقسیم هند به دلیل خشونت فرقه‌ای هندو‌ها مجبور به فرار از پنجاب شدند. ژنرال عاصم منیر از سوی ناظران به عنوان فردی بی‌ثبات شناخته شده است. پرسش اساسی این است که آیا برادران "شریف" می‌توانند او را کنترل و مهار کنند یا خیر.
ارتباط درگیری فعلی میان پاکستان و هند با رقابت آمریکا و چین
چشم‌انداز ژئوپولیتیکی فعلی با عدم مشارکت آمریکا و نفوذ رو به رشد چین شکل گرفته است. حمایت ایالات متحده در دو دهه گذشته نقش مهمی در سیاست هند در قبال پاکستان داشته است. از زمان جنگ "کارگیل" دولت‌های متوالی آمریکا از موضع دهلی نو در مورد تروریسم در کشمیر حمایت کرده‌اند. در حالی که رهبری فعلی ایالات متحده نارضایتی‌های هند و حق آن کشور برای اقدام تلافی جویانه را تایید کرده، توانایی آن کشور برای اعمال فشار بر اسلام آباد به دلیل منازعات داخلی و دامنه توجه محدود، تضعیف شده است. برخلاف سال ۲۰۱۹ میلادی، لفاظی‌های آمریکا اکنون هم خاموش و هم منفعلانه به نظر می‌رسند.
در مقابل، چین به عنوان متحدی قاطع‌تر برای پاکستان ظهور کرده است. پکن متعهد شده که از حاکمیت پاکستان محافظت کند و از درخواست اسلام آباد برای "تحقیقات بی‌طرفانه" در مورد حمله تروریستی حمایت کرده است. حمایت چین با تعمیق روابط نظامی چین و پاکستان و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه چین در پاکستان، از جمله در کشمیر، تقویت می‌شود.
در عین حال، هند کماکان در امتداد مرز شمالی بی‌ثبات خود به شدت درگیر است. یک درس مهم برای رهبری هند آن است که علیرغم تلاش‌های دیپلماتیک اخیر، چین سیاست دیرینه خود مبنی بر حمایت از پاکستان و محدود کردن هند در منطقه را تغییر نخواهد داد. با گسترش نفوذ چین، دهلی نو باید از قدرت و هدف آمریکا به طور موثرتری استفاده کند.
مقایسه توان نظامی هند و پاکستان
مقایسه‌ای میان توان، تجهیزات و نیروی انسانی هند و پاکستان به سادگی نشان دهنده دست بالاتر هندوستان است. هند ۱.۴ میلیون پرسنل فعال در اختیار دارد در حالی که این رقم برای پاکستان ۶۵۴ هزار نفر است. هند ۵۱۳ جت جنگنده در اختیار دارد در حالی که این تعداد برای پاکستان ۳۲۸ جت جنگنده است. تعداد بالگرد‌های هند ۸۹۹ فروند و برای پاکستان ۳۷۳ فروند است. از نظر تعداد تانک نیز هند دو برابر بیش از پاکستان این تجهیزات نظامی را در اختیار دارد (۴۲۰۱ فروند تانک هند در برابر ۲.۶۲۷ تانک پاکستان). حتی توان نظامی دریایی هندوستان نیز قدرتمند است. آن کشور یک ناو هواپیمابر در اختیار دارد در حالی که پاکستان هیچ ناو هواپیمابری در اختیار ندارد. هند ۱۸ فروند زیردریایی در اختیار دارد در حالی که این تعداد برای پاکستان هشت فروند است. شاید تنها موردی که هند و پاکستان از نظر توان و تسلیحات نظامی تقریبا با یکدیگر برابر باشند در اختیار داشتن بمب اتمی است: هند ۱۸۰ بمب اتمی و پاکستان ۱۷۰ بمب اتمی در اختیار دارند.
جنگ‌های پیشین هند و پاکستان بر سر چه موضوعاتی رخ داده بودند؟
از زمان تجزیه هند که دلیل اصلی و همیشگی جنگ در شبه قاره هند بوده، سه جنگ بزرگ بین هند و پاکستان رخ داده است. جنگ اول هند و پاکستان (۱۹۴۷-۱۹۴۸) و جنگ دوم هند و پاکستان (۱۹۶۵) هر دو بر سر مسئله کشمیر بودند. جنگ سوم هند و پاکستان در سال ۱۹۷۷ بر سر بنگلادش بود. هند در آن جنگ پیروز میدان بود و بنگلادش که پیش‌تر پاکستان شرقی نامیده می‌شد توانست به دلیل پیروزی هندوستان به استقلال دست یابد. جنگ چهارم تحت عنوان "جنگ کارگیل" در سال ۱۹۹۹ میلادی یک جنگ کوچک بود که پس از نفوذ شبه‌نظامیان اسلام‌گرا و ارتش منظم به کوه‌های مرتفع در کشمیر تحت کنترل هند رخ داد.
با این وجود، درگیری‌های مرزی نظامی کوچک‌تر میان دو کشور دائما در جریان بوده‌اند. نبرد بر سر یخچال سیاچن واقع شده در شرق رشته‌کوه قراقروم در هیمالیا و مرز هند و پاکستان از سال ۱۹۸۴ ادامه داشته است. تبادل آتش توپخانه نیز در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ رخ داده است. آخرین درگیری پس از لغو ماده ۳۷۰ توسط هند رخ داد ماده‌ای که به کشمیر وضعیت نیمه خودمختار را اعطا کرده بود. با این وجود، با لغو آن ماده کشمیر اکنون یک ایالت "عادی" هند محسوب می‌شود.
