عدم تعهد به حریم

صبا رضایی: ساخت‌وساز بی‌رویه، ارتفاع‌گرفتن برج‌ها و سودجویی برج‌سازان و احداث سیتی‌سنترها، بلایی است که سال‌هاست به جان بافت تاریخی تبریز افتاده و به تدریج آن را نابود کرده و برج‌های عظیم را جایگزین می‌کند. بسیاری از مجوزهایی که اکنون برای ساخت‌وسازها صادر شده‌اند، سال‌ها بعد اثر خود را در این بافت تاریخی ارزشمند نشان می‌دهند. از قبرستان تاریخی‌–‌باستانی در جوار مسجد کبود تنها عصر آهن باقی مانده است. میدان شهید بهشتی جای منصور را گرفته و 150 از 600 هکتار حریم بافت تاریخی، 450 متر آن باقی مانده است. وزارت مسکن و شهرسازی به مسیر خود ادامه می‌دهد و دلسوزان میراث فرهنگی از شورای فنی میراث فرهنگی استعفا می‌دهند. این وضعیت یکی از ارزشمندترین بافت‌های تاریخی کشور است که بازار آن به ثبت جهانی هم رسیده، اما حریف سودجویان نشده است.

‌‌بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان

شاهرخ کلانتری، کارشناس میراث فرهنگی، به «شرق» گفت: در بازار تاریخی که بافت تاریخی این شهر را تشکیل می‌دهد، بازار تبریز بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. زمانی که میراثی در فهرست یونسکو ثبت می‌شود، میراث بشریت است و دیگر به ایران تعلق نداشته و متعلق به جهان است.

‌‌مسئولیت پایبندی به حریم بافت تاریخی

او افزود: بازار تبریز ثبت جهانی شده است، اما مسئولان به تعهداتشان عمل نمی‌کنند. یکی از مسئولیت‌ها پایبندی به حریم بافت تاریخی است. به‌تازگی در حریم بازار تاریخی تبریز، ساخت‌وسازهایی شده است و ساختمان‌ها با ارتفاعی بالاتر از حد مجاز در حال احداث هستند. همچنین مجوز ساخت‌وساز ساختمان‌ها با ارتفاع غیرمصوب نیز صادر شده که چند سال دیگر فعالان میراث فرهنگی متوجه این تخلفات می‌شوند. زمانی که بناها ساخته شد و بتن‌های فولادی ارتفاع داده شد، تازه مردم متوجه می‌شوند که چه بلایی بر سر بافت تاریخی تبریز آورده‌اند.

‌‌گازکشی در بازار تاریخی خطرناک است

کلانتری گفت: مشکل دیگر این است که بازاری‌ها به دلیل سرمای هوا درخواست گازکشی به بازار تاریخی تبریز داده‌اند؛ اما بازار تاریخی نباید گازکشی شود و خطر آتش‌سوزی گسترده در بازار را به همراه دارد. در دنیا آثار ارزشمند هرگز گازکشی نمی‌شوند. منظر بصری اثر به دلیل لوله‌کشی تخریب می‌شود. سیستم گرمایش باید با برق کار کند. اگر گران می‌شود، باید نیروگاه مخصوص برای بازار تبریز ایجاد کنند.

او افزود: در تبریز با پدیده‌ای مواجهیم به نام سیتی‌سنترها. بافت تاریخی تبریز نیز مانند بافت تاریخی کرمان مملو از سیتی‌سنترها شده است. در جوار مسجد کبود تبریز مگامالی در حال احداث است. سایت عصر آهن پیش از این قبرستان تاریخی-‌باستانی بود و به شیوه جنینی احداث شده بود، آثار بسیاری همچون خمره و انواع وسایل تزیینی و زیورآلات در آن موجود بود.

‌‌تنها بخش کوچکی از قبرستان تاریخی باقی ماند

کلانتری گفت: ساخت‌وسازها به این قبرستان رسید و در حفاری به اسکلت رسیدند. اداره میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی ورود کرد و جلوی ساخت‌وساز را گرفت. به این ترتیب بخش کوچکی از قبرستان حفظ شد و موزه عصر آهن را در پشت مسجد کبود احداث کردند، اما مابقی قبرستان را از بین بردند.

او افزود: در بافت تاریخی تبریز میدان شهید بهشتی احداث شد. کل میدان منصور با آثار داخل آن تخریب شد و میدان بزرگ‌تری ساختند که موجب تخریب بافت تاریخی شد و از آن قسمت، تنها یک مسجد را نتوانستند تخریب کنند، اما کل آثار باستانی در آن منطقه نابود شد. در همین میدان پروژه ایجاد برج‌های تجاری در حال اجرا‌‌ست. این میدان در محدوده بافت تاریخی واقع شده و اجازه ندارند در محدوده بافت تاریخی برج‌سازی کنند.

کلانتری گفت: به دلیل همین تخریب‌ها، پنج نفر از اعضای شورای فنی میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی استعفا دادند و اعلام کردند که وجود ما هیچ سودی ندارد و نمی‌توانیم از تخلفات جلوگیری کنیم. جای تعجب دارد که آقای ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، با این استعفا موافقت کرد. هیئت جدید شورای فنی میراث فرهنگی هیچ تعصبی به میراث فرهنگی و بافت تاریخی تبریز ندارد و این هراس را ایجاد می‌کند که حجم تخریب‌ها فراتر خواهد رفت.

او تأکید کرد: اسکلت فولادی برج‌ها در محدوده بافت تاریخی تبریز همچنان مرتفع‌تر می‌شود. ۱۶۸ شهر در ایران وجود دارد که محدوده بافت تاریخی آنها در شورای‌ عالی معماری و شهرسازی تصویب شده و هرگونه توسعه بزرگ‌مقیاس و ایجاد معبر در محدوده این شهرها ممنوع است و تبریز هم یکی از این شهرهاست. به موجب این مصوبه، اگر نهادی بخواهد درخصوص بافت تاریخی شهر تصمیم‌گیری کند، آن نهاد فقط «شورای‌ عالی معماری و شهرسازی» است و هیچ نهاد دیگری نمی‌تواند این قانون و مصوبه را نقض کند. در ادامه مصوبه هم آمده که درخصوص این ۱۶۸ شهر باید طرح ویژه بافت تاریخی برای هر یک تعریف شود. از سال ۹۴ این طرح تصویب شده و قرار بر آن بوده که در عرض پنج سال طرح ویژه این شهرها تهیه شود. در حال حاضر با وجود گذشت هشت سال، فقط ۹ شهر طرح ویژه بافت تاریخی‌شان در دست اقدام است و این یعنی خیلی از شهرها (از جمله تبریز) از این قانون مصوب عقب هستند. طرح ویژه تبریز دست گروهی بود که متأسفانه همان گروه به نوعی در یک سال اخیر کنار گذاشته شده و طرح ویژه نیز بلاتکلیف است.

احد نژادابراهیمی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، به «شرق» گفت: سال 69 شورای عالی معماری شهرسازی تصمیم می‌گیرد 168 شهر را به‌عنوان شهرهای تاریخی معرفی کند. سپس در سال‌های بعد در چند شهر تاریخی، طرح‌ویژه‌ای برای بافت تاریخی ایجاد کند که تبریز یکی از این شهرها بود. نگاه محوری بود و بازار تاریخی، مسجد کبود، خیابان شتربان و مجموعه صاحب‌الامر تبریز جزء این بافت تاریخی بودند.

او افزود: تخریب‌های شدیدی در این محور صورت گرفته است؛ از‌جمله اطراف مسجد کبود و مجموعه صاحب‌الامر ساخت‌وسازهای بی‌رویه‌ ساختمان‌ها را شاهد هستیم. سال 1374 مهندسان مشاور عرصه طرح ویژه بافت تاریخی و نقشه آن‌ را مصوب کردند، اما ضوابط ابلاغ نشد. از آن زمان تاکنون هنوز ضوابط ابلاغ نشده است.

نژادابراهیمی گفت: نقشه 168 شهر تاریخی در سال 88 ابلاغ شد، اما ضوابط برای این 168 شهر نیز ابلاغ نشده است. ساخت‌وسازهای بزرگ‌مقیاس و بی‌رویه در حریم بافت تاریخی تبریز صورت گرفته و از 600 هکتار، 150 هکتار تخریب کامل شده و چیزی از آن باقی نمانده است. حتی برای ایجاد ساختمان‌های 12‌طبقه نیز در حریم بافت تاریخی مجوز صادر شده است. سال 95 شورای عالی معماری شهرسازی در زمان تصویب طرح جامع، تکلیف را به وزارت مسکن و شهرسازی واگذار کرد که طی 10 ماه طرح ویژه بافت تاریخی تبریز را اجرائی کند. طی توافقی میان اداره میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی و وزارت راه و شهرسازی، بعد از گذشت دو سال، در سال 97 مقرر می‌شود اداره کل میراث فرهنگی استان این طرح‌ ویژه را اجرائی کند. جلسات متعددی برگزار می‌شود و محدوده را تطبیق می‌دهند. آیین‌نامه ابلاغ می‌شود و در نتیجه محدوده بافت تاریخی 600 هکتار تعیین می‌شود.

او افزود: خرداد سال 1400 بود که از طرف مونسان، وزیر میراث فرهنگی وقت، آیین‌نامه ابلاغ می‌شود اما ضوابط خیر. پس از تغییر مدیریت اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی و وزیر میراث فرهنگی، عده‌ای به مخالفت با طرح و آیین‌نامه می‌پردازند و می‌گویند شهر قفل شده است. سال گذشته وزارت مسکن و شهرسازی تصمیم می‌گیرد طرح دیگری را اجرائی کند، اما مدیریت شهری، استانداری و شهرداری اعلام می‌کنند باید طبق ضوابط عمل کرد. دلیل تخریب‌ها در بافت تاریخی تبریز این است که ضوابط مشخص نیست.

این عضو شورای فنی میراث فرهنگی تبریز گفت: 25 جلسه برای آماده‌سازی طرح‌ ویژه بافت تاریخی تبریز برگزار کردیم، اما اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی برخلاف مصوبات عمل می‌کرد. ما هم به اعتراض تصمیم گرفتیم دسته‌جمعی استعفا دهیم و من به همراه چهار نفر دیگر از اعضای این شورا استعفا دادیم.