شکسپیر دوزبانه

شرق: ویلیام شکسپیر، شاعر و نمایش‌نامه‌نویس و بازیگر تئاتر انگلیسی و از مشهورترین چهره‌های فرهنگی کلاسیک است که تأثیری مهم در بسیاری از عرصه‌های هنری و ادبی داشته است. شکسپیر یکی از اولین‌ نمایش‌نامه‌نویسانی است که اثری از او در ایران منتشر شد. نخستین نمایش‌نامه کاملی که از او به زبان فارسی ترجمه شد «رام‌کردن زن سرکش» بود که با ترجمه حسین‌قلی سالور (اعتمادالسلطنه) در سال 1278 به چاپ رسید. این ترجمه، مانند دیگر ترجمه‌های آن دوران، از زبان فرانسه انجام شده بود. به این ترتیب می‌توان گفت که شکسپیر پس از مولیر از اولین نمایش‌نامه‌نویسان شاخص غربی است که آثارش در ایران ترجمه و منتشر شده است. از آن زمان تا امروز ترجمه از شکسپیر ادامه یافته و از برخی از آثار او چندین ترجمه در دست است. به طور کلی این اعتقاد وجود دارد که آثار کلاسیک جهانی هر چند سال یک بار باید دوباره ترجمه شوند چراکه هر ترجمه می‌تواند روایتی تازه از آثاری باشد که آزمون زمان را پس داده‌اند و به عنوان میراث فرهنگی و ادبی جهان به شمار می‌روند.

مدتی پیش ترجمه‌هایی دوزبانه از سه اثر شاخص شکسپیر منتشر شد؛ «مکبث»، «شاه‌لیر» و «هملت» آثاری هستند که در نشر مهراندیش به چاپ رسیده‌اند. آن‌طورکه در توضیحات ناشر آمده، این نخستین‌بار است که آثار شکسیپر به صورت دوزبانه و بر اساس متون معتبر و ترجمه از زبان اصلی منتشر می‌شود.

مهدی سجودی‌مقدم «مکبث» را به فارسی برگردانده و در بخشی از مقدمه‌اش به این نکته اشاره کرده که نمایش‌نامه تراژیک «مکبث»، کوتاه‌ترین و آخرین تراژدی نوشته‌شده توسط ویلیام شکسپیر و یکی از مشهورترین و برجسته‌ترین آثار اوست که به اعتقاد بسیاری بین سال‌های 1599 و 1606 نوشته شده است. او همچنین نوشته که: «جان‌مایه مکبث وقایع تاریخی اسکاتلند است، که شکسپیر با به خدمت گرفتن برخی عناصر و وقایع آن، به همراه ذوقی ادیبانه و زبانی برکشیده و نافذ و درآمیختن اندیشه‌هایی والا، که می‌توانند جان آدمی را متأثر سازند، آن را در قالب نمایش‌نامه‌ای کم‌نظیر جاودانه ساخته است». ظاهرا در اولین اجرای «مکبث» خود شکسپیر هم نقش داشته است.

 این اجرا در سال 1611 در تماشاخانه گلوب لندن به صحنه رفته است. سال‌ها بعد و در سال 1623 و در دوران پادشاهی جیمز یکم، که او را از حامیان نوشته‌های شکسپیر دانسته‌اند، نخستین نمونه «مکبث» چاپ و منتشر شد. متن مبنای این ترجمه فارسی از «مکبث»، متن انگلیسی فلجر شکسپیر لایبرری است که از معتبرترین مراکز شکسپیرشناسی جهان به شمار می‌رود. سطربندی و قالب ترجمه نیز مشابه متن انگلیسی بوده و با اجتناب از ترجمه پاراگرافی، در مقابل هر سطر انگلیسی یک سطر فارسی قرار گرفته است. در پایان کتاب میرمجید عمرانی متنی با عنوان «ژرف‌نگری نمایش مکبث» نوشته و در آن به نقد و واکاوی اثر پرداخته است. او در بخش پایانی متنش نوشته: «ما در این نمایش گواه انسان‌دوستی رزم‌جویانه شکسپیریم. پیکار در برابر مکبث، پیکار برای رهایی آدمی از ستم و خودکامگی است. 

مکبث هم برای خود و هم برای دیگران مرگ می‌آورد. او، ازاین‌رو، بار گناه دوگانه‌ای را به دوش می‌کشد. هرچند مکبث در بسیاری زمینه‌ها با تعریف کلاسیک تراژدی می‌خواند، ولی تنها تراژدی شکسپیر است که تبهکار- قهرمان نیز هست. آدم خوب و بزرگی را که همه ستایش می‌کنند، بگیرید و نه تنها در تن و جان، بلکه در خوی و خرد نیز ویرانش کنید. تازه پس از آن، تا می‌توانید خوارش دارید و قهرمان سوگ‌وارش کنید. به زبان دیگر، چنان شایسته همدردی‌اش کنید که در زمان مرگش، بینندگان بیش از آنکه از او بیزار شوند، برایش دل بسوزانند و از دیدن پایان سیه‌روزی او آرام یابند تا اینکه از دیدن نابودی‌اش خرسند گردند. این کار بزرگی است که شکسپیر به گونه‌ای درخشان در نمایش سوگناک مکبث به انجام می‌رساند».

«شاه‌لیر» نیز با ترجمه مهدی سجودی‌مقدم در نشر مهر‌اندیش منتشر شده است. این اثر آن‌طور که مترجم نیز در دیباچه‌اش نوشته، نمایش‌نامه‌ای است در پنج پرده و دو خط داستانی دارد که آن را یکی از بزرگ‌ترین و جاودانه‌ترین تراژدی‌های شکسپیر می‌دانند و برخی همچون پرسی بیش شلی، شاعر غزل‌سرای انگلیسی، آن را کامل‌ترین نمونه هنر نمایشی موجود در جهان دانسته‌اند. مترجم همچنین به این نکته اشاره کرده که هیچ نشانه و مدرک روشن و آشکاری در دست نیست که نشان دهد «شاه‌لیر» در چه زمانی نوشته شده اما بر اساس پژوهش شکسپیرشناسان و شواهد موجود می‌توان حدس زد که بین سال‌های 1603 و 1606 

نوشته شده باشد.

 میرمجید عمرانی در متنی که با عنوان ژرف‌نگری نمایش در انتهای کتاب نوشته، به بررسی و واکاوی اثر پرداخته و در بخشی از آن نوشته: «شاه‌لیر که بیش از چهارصد سال پیش نوشته شده و زندگی جامعه‌ای در سده‌های بس دورتر از آن را به نمایش می‌کشد، اینک در روزگار ما، به آسانی به درونمان راه می‌گشاید و به سادگی سراپایمان را به لرزه درمی‌آورد. ما همه کردیلیاهایمان را که به جانمان بندند، از دست می‌دهیم، یا اگر آن اندازه بختیار باشیم که از دستشان ندهیم، با ترس همیشگی از دست دادنشان 

زندگی می‌کنیم».

نمایش‌نامه «هملت» با ترجمه علی اسلامی به چاپ رسیده است. مترجم در مقدمه‌اش به برخی ویژگی‌های این نمایش‌نامه اشاره کرده از جمله آنکه این اثر بلندترین نمایش‌نامه شکسپیر است و اثری منحصربه‌فرد در ادبیات جهان است و هیچ اثری را نمی‌توان یافت که تا این حد درباره‌اش صحبت کرده یا نوشته باشند. «هملت» به دلیل پیچیدگی‌های زبانی و معنایی از دیرباز مورد توجه منتقدان و فیلم‌سازان قرار داشته است. برای مثال از سال 1900 تا امروز بیش از پنجاه فیلم بر اساس این نمایش‌نامه ساخته شده است. این ترجمه از «هملت» بر مبنای متن انگلیسی چاپ دانشگاه ییل با تصحیح برتن رافل و نسخه کمبریج با تصحیح فیلیپ ادواردز صورت گرفته است که هر دو از کامل‌‌ترین نسخه‌های موجود «هملت» هستند. مترجم در پایان کتاب هم متنی تحلیلی درباره «هملت» نوشته و در آن کوشیده لایه‌های پنهان و موضوعات بحث‌برانگیز این شاهکار تاریخ ادبیات را 

بررسی کند.